१४ वर्षे बालकले शुरू गरेकाे गृह युद्ध

पश्चिम एशियाका टर्की, इराक, जोर्डन, इजरायल, लेबनान र भूमध्य सागरसँग सिमाना जोडिएको देश सिरियाको

क्षेत्रफल करिब १ लाख ८५ हजार वर्ग किमि र जनसङ्ख्या करिब २ करोड ५१ लाख छ । शान्त सिरिया कसरी गृह युद्ध र विश्वका शक्ति राष्ट्रहरुको युद्धकृडास्थल बन्न पुग्यो भन्ने कुरा प्रत्येक देशका सचेत नागरिक र नेताहरुले हेक्का राख्न जरुरी छ । 

कुरा सन् १९७० को हो । सिरियाको सुरक्षा निकायका एक उच्च अधिकारी 'हाफेज अल असाद' ले शैनिक विद्रोह गरेर सिरियाको सत्ता आफ्नो हातमा लिए । आफैलाई राष्ट्रपति घोषित गरेपछि क्रमशः संविधान, ऐन र कानुनहरुमा संशोधन गर्दै शक्तिशाली तानाशाह बन्न पुगे । दोस्रो विश्वयुद्ध पश्चातका यी दुई दशकहरु शितयुद्ध र तानाशाही साशनको युगको रुपमा चिनिन्छ । प्रजातान्त्रिक मुलुकहरुमा विपक्षीहरु पनि उत्ति नै शक्तिशाली हुने भएकोले शक्ति राष्ट्रहरुलाई कमजोर देशका शासकलाई हातमा लिएर मनमौजी गराउनु सजिलो हुन्थेन । त्यसैले हाफेजले तानाशाही चलाउँदा शक्ति राष्ट्रहरुलाई आपत्तिको विषय भएन । बरु कसले पहिला आफ्नो कठपुतली बनाउने भन्ने अमेरिका र रूशमा होड चल्नु स्वभाविक थियो ।

हाफेज सिया मुसलमान थिए । सिरियामा सियाको सङ्ख्या १६ प्रतिशतमात्र थियोे । त्यसैले ७४ प्रतिशत सुन्नी मुसलमान रहेको मुलुकमा हाफेज अल असादलाई राष्ट्रपति पद जोगाउनु चानचुने कुरा थिएन । उनी सुन्नीहरूसँग सदैव ससंकित र त्रसित रहन्थे । सुन्नी बहुल्य क्षेत्रहरूमा कठोर जासुसी सञ्जाल फिजाइएको थियो । विद्रोह उठ्न सक्ने सानोभन्दा सानो गल्ति पनि नहोस् भनेर सुरक्षा निकायलाई सजग राखेका थिए । ठूलो सङ्ख्यामा रहेका सुन्नी मुसलमानहरूबाट विद्रोह उठ्न नदिन र उठिहाले पनि तुरुन्तै दबाउन सबै किसिमका औजारहरू प्रयोग गरिएको थियो । प्रतिपक्षी आवाज दबाउन उनले कानुनमा व्यापक परिवर्तन र मिडियामाथि कडा सेन्सर सीप लागू गरे । सियाहरूलाई लाभ हुनेगरी विभिन्न निर्णय गरे । आफन्तलाई सेना र प्रशासनका मुख्य जिम्मेवारीमा राखेर तानाशाही किल्ल सुरक्षामा ढुक्क हुन खोजे । मुलुकका विभिन्न रोजगारी र अवसरहरुमा सियाहरुले मौका पाउँथे । सुन्नी र अन्य अल्पसंख्यकहरुलाई अन्याय गरेको महसुस हुन थाल्यो । यस्ता गतिविधिले शान्त सिरियामा आम जनताहरू विभिन्न गुटहरूमा केन्द्रित हुनु पर्ने वातावरण बन्यो । कुर्द, सुन्नी, क्रिश्चियन र अन्य अल्पसंख्यकहरुबीच जातीय र धार्मिक ध्रुवीकरणको माहोल बन्न थाल्यो । आन्तरिक बैमनस्य र फुट उत्पन्न हुन सुरु भयो । यसलाई बढ्न नदिन विकास र तानाशाहीको सन्तुलन मिलाएर हाफेजले चतुर साशकको रुपमा ३१ वर्ष एकलौटी शासन चलाए ।

सन् २००० मा हाफेजको मृत्यु भयो । बेलायतबाट आँखाको डाक्टरी पढेका छोरा 'बसर अल असद' लाई राष्ट्रपति बनाइयो । बेलायतको प्रजातान्त्रिक र उदार व्यवस्थामा हुर्किएका र पढेलेखेका असद आफूलाई उदार र प्रजातान्त्रिक देखाउन खोज्थे । तर, सत्तामा पुगेपछि विकासको आडमा तानाशाही व्यवस्था टिकाउने बाबुको पदचिन्हमा नै उनको पनि यात्रा मिसियो । 

प्रारम्भिक दिनमा उनको नीतिले लगानीकर्ताहरु आकर्षित भए । शिक्षा र सूचना प्रविधिमा गरेको प्रगतिले देखिन थाल्यो । उनले सत्ता सम्हाल्दा ताका सन् २००० मा १८ अर्ब ९४ करोड डलर रहेको कुल ग्राहस्थ्य उत्पादन (जिडिपी) सन् २०११ मा प्ुग्दा ६७ अर्ब ५४ करोड पुग्यो । जब कि यसै बीच सन् २००६ देखि सन् २०११ सम्म विशाल खडेरीका कारण अकल्पनीय अनिकालको समाना गर्नु परेको थियो । लामो समयदेखि तानाशाहीबाट आक्रान्त जनतालाई खडेरीले अझ ठूलो सङ्कटमा धकेल्यो । विस्तारै गरिबी, बेरोजगारी र असन्तुष्टिले चरम रुप लिन थाल्यो र युवा पुस्तामा आक्रोश र नैरास्यता बढ्न थाल्यो ।

यसैताका सिरियाका वरिपरिका तानाशाही सत्ताहरू धमाधम ढल्न थाले । जस्तै ः ट्युनिसियाका बेन अलि सत्ता छोडेर भागे, लिबियामा कर्णेल गद्दाफिलाई जनताले मारिदिए, इजिप्टका तानाशाह होस्नी मुबारकलाई जेल हालियो । यमन र जोर्डनमा समेत ठूला आन्दोलनहरू भइरहेका थिए । पश्चिम एसिया अर्थात् मध्यपूर्वमा भएको यस विशाल परिवर्तनलाई अरब स्प्रिङ भनेर चिनिन्छ । रे

डियो पत्रपत्रिका टेलिभिजन र सामाजिक सञ्जालमा सिरियालीहरूको राम्रो पकड थियो । छिमेकमा भएका अरब स्प्रिङ्गका विशाल सङ्घर्ष र परिवर्तनहरूबाट उनीहरु अनभिज्ञ थिएनन् । भित्रभित्रै आन्दोलित बनिरहेका सिरियालीको कुनै राजनीतिक सङ्गठन थिएन, जसले विद्रोहको नेतृत्व गरोस् । सिरियाका तानाशाह बसर अल असदलाई अरब स्प्रिङ्गको भूतले अझ बढी तर्साउँदै लगेको थियो । यो नाजुक समयमा सानो झिल्कोमात्र फैलियो भने विशाल डढेलो लाग्छ भन्ने उनमा डर थियो । मानिसलाई सङ्गठित हुन नदिन, विद्रोह गर्नेलाई सख्त सजाय दिएर अरुलाई तर्साउन असद प्रशासनले सकेका हतकण्डाहरु अपनाउन थाल्यो । जासुसी संयन्त्र र सैन्यसङ्गठनलाई अझ शक्तिशाली र डरलाग्दो बनाउँदै लगे । स्वभावैले यसको तारोको रूपमा सुन्नी समुदायहरू पर्दै गए । भित्रभित्रै गुम्सिएको राष्ट्र बाहिरबाट शान्त देखिन्थ्यो । अरब सबै जलिरहँदा पनि सिरियाको यो शान्तिलाई बाहिरका मानिसहरु उत्साहका साथ हेर्थे ।  

तर यस्तो शान्त देखिन सिरियाले त सन्सार नै हल्लाउने गृहयुद्ध र शक्ति राष्ट्रहरुको ताण्डव पर्खिरहेको रहेछ । यो नरसंहारको अनन्त डढेलोको सुरुवात भने सात कक्षामा पढ्ने एक १४ वर्षे किशोर ‘मुवाविया सियास्ने’ ले भित्तामा लेखेको ५ शब्दको एक वाक्यले गरिदियो । 

सिरियाको दक्षिणी भूभागमा इजरायलसँग सिमाना जोडिने ‘दारा’ भन्ने सहर पर्दछ । सोही सहरको एक विद्यालयमा मुवाविया सियास्ने भन्ने बालक अध्ययन गर्दथे । सन् २०११ फेब्रुअरी २२ तारिखका दिन उनले एउटा अपत्यारिलो तर विश्व इतिहासलाई नै नयाँ बाटो दिने घटनाको बीउ रोपिदिए । जसले गर्दा विश्वका महाशक्ति राष्ट्रहरू रुस, अमेरिका, इरान, टर्की र संसार हल्लाउने आतङ्ककारी संगठनहरू आइएसआईएस आदि आम्नेसाम्ने भएर उभिए । न कसैले विजय प्राप्त गर्न सक्यो, न त ६ लाखभन्दा बढी मानिसहरू मारिसक्दा पनि विगत २३ वर्षदेखि चलेको गृहयुद्ध कसैले रोक्न सक्यो ।

बालक मुवाविया सियास्नेले आफ्ना १४ जना साथीहरूसँग खेल्ने क्रममा विद्यालयको भित्तामा एक लाइन (ग्राफिटी) लेख्न पुगे । त्यो लाइन थियो, “अब तिम्रो पालो हो, डाक्टर” (Next it's your turn, Doctor! ) ।

जनविद्रोहले अरब दन्किरहेको बेला, एक से एक खुङ्खार तानाशाह ढलीरहेको बेला, डाक्टरलाई (बसर अल असद आँखाका डाक्टर भएकोले उनलाई डाक्टरमात्र पनि भन्ने गरिन्थ्यो) नै लक्षित गरि लेखिएको यो नारा देख्नासाथ त्यहाँका सैनिकहरूको माथा तात्ने नै भइहाल्यो । उनीहरूले तत्काल त्यो लेख्ने व्यक्ति पत्ता लगाउन जासुसी संयन्त्र र सेनाहरू प्रयोग गरे । मुवाविया र उसका १४ जना साथीलाई उक्त भित्ते (ग्राफिटि) लेखन को आरोपमा प्रहरीले पक्राउ गरी राजनीतिक सुरक्षा विभागमा बन्दी बनायो । 

पक्राउ परेका बालबच्चाको अवस्था अभिभावकहरुले थाहा पाउन सकेनन् । 

नजिकका प्रहरी चौकी र सुरक्षा निकायहरूमा आफ्ना बालबच्चाको सूचना पाउन धाउँदा सैनिक अधिकारीले भने, “यी केटाकेटीहरूलाई बिर्सिदेउ । घरमा जाउ र अरु बच्चा पाउ । यदि तिमी सक्दैनौ भने तिम्रा श्रीमतीहरूलाई यहाँ पठाउ, हामी बालबच्चा हुने बनाईदिन्छौँ ।” 

सैनिकको यो व्यवहार र भनाई सामाजिक सञ्जालमा भईरल हुन पुग्यो । एउटा सुन्नी समुदायलाई सिया शासकले प्रयोग गरेको यो निकृष्ट वाक्य र नाबालकलाई पक्राउ गरेको घटना कुनै पनि समुदायको लागि पाच्य भएन । मानिसहरूमा आक्रोश फैलियो । दाराका स्थानीय जनता भेला भएर शान्तिपूर्ण विरोध गर्न थाले । सैनिक तानाशाहलाई उग्र विरोध ग¥यो भने अझ बढी अत्याचार गर्छ भन्ने त्यहाँका जनताहरुलाई थाहा थियो । त्यसैले उनीहरूले विरोध प्रदर्शनलाई अत्यन्त शान्तिपूर्ण र संयमित बनाई राखे । उनीहरूको एउटै माग थियो आफ्ना १५ जना बालबालिकालाई सकुशल रिहाई गराउने ।  

तर सैनिक शासकले भने आन्दोलनमा उत्रदा के हालत हुन्छ भन्ने कुरा देखाएर जनता तर्साउनु थियो । अगाडि बढेर विद्रोह गर्ने आँट कसैले नगर्ने बनाउनु थियो । बालबालिकाका अभिभावक र दाराका शान्तिपूर्ण आन्दोलन गरिरहेका स्थानीयलाई विभिन्न आरोप लगाएर समाउँदै सेनाले जेलमा हाल्न र यातना दिन थाल्यो । असद प्रशासनको यो ज्यादति सामाजिक सञ्जालमार्फत देश भरि नै फैलिँदै गयो । १८ मार्चमा बच्चाहरूको रिहाइ, भ्रष्टाचारको अन्त्य, र राजनीतिक स्वतन्त्रताको माग गर्दै दारा सहरमा एक भव्य प्रदर्शन गरियो । यो प्रदर्शनमा सुरक्षा बलले गोली चलायो र कम्तिमा २ जनाको मृत्यु सँगै सयौँ घाईते भए । १९ मार्चमा मृतकको शवयात्रा लिएर मलामी निश्किएका २० हजारभन्दा बढी प्रदर्शनकारीमाथि पुनः गोली चलाईयो । ६ जनाभन्दा बढीको मृत्यू र सयौँ घाईते भए । यसको विरोधमा २० मार्चमा निश्किएको विशाल भिडले हिंसात्मक प्रदर्शन ग-यो । प्रदर्शनकारीहरूले स्थानीय अदालत भवन र बाथ पार्टी (सत्तारुढ दल) को मुख्यालयमा आगो लगाए, साथै राष्ट्रपति असदका काकाको स्वामित्वमा रहेको सिरियाटेल भवनमा पनि आगो लगाइयो । केही मरे, सयौँ घाईते भए । अस्पताल पु-याईएका घाइतेलाई सेनाले त्यहीँबाट पक्राउ गर्न थालेपछि आन्दोलनकारीले दाराको ओमारी मस्जिदलाई अस्थायी अस्पताल बनाएर उपचार गर्न थाले । 

रेडियो, पत्रपत्रिका र टिभि सरकारको नियन्त्रणमा भए पनि सोसियल मिडियामार्फत दाराको यो सैनिक ज्यादतिले सिरियाका अन्य सहरहरूमा समेत व्यापक हल्चल मच्चायो । बच्चाहरूलाई सकुशल रिहाई गर्नुपर्ने र अत्याचार बन्द गर्नुपर्ने नाराका साथ देशका प्रमुख सहरहरुमा छिटफुट आवाजहरु उठ्न थाले । देशैभर विद्रोह फैलिने डरले सताएपछि यी बच्चाहरूलाई थुनेर आन्दोलन दबाउन सकिँदैन भन्नेमा असद पुगे । २६ मार्चमा प्रदर्शन शान्त पार्न सरकारले केही माग पुरा गर्ने प्रयास गर्यो । बच्चाहरुलाई रिहा गरियो । २०० भन्दा बढी राजनीतिक बन्दीलाई छोडियो । 

बच्चाहरूलाई सुरक्षाकर्मीले पानीमा करेन्ट जोडेर चोबल्ने, कुखुरा बनाएर उभिण्डो झुण्ड्याउने, नङ भित्र सियो घोचेर रक्तपात गराउने र निर्घात कुट्ने जस्ता क्रियाकलाप गरेर अर्धमृत अवस्थामा पु¥याएका थिए । शरीरमा रगत थिएन । चोट नभएको कुनै ठाउँ थिएन । आफ्नो खुट्टामा उभिन नसक्ने अवस्थामा रहेका ती बालबालिकाको अर्ध मूर्छित अनुहारका तस्विर, भिडियो र यातना–अनुभव सोसियल मिडियामा भाईरल बन्यो । यो हेर्ने जोसुकै पनि विचलित र आन्दोलित हुन्थे । बच्चालाई हिरासतबाट छुट्कारा दिनु त झन् सिरियाली तानाशाहलाई अझ महङ्गो बन्न पुग्यो । यसले जनताको आक्रोशलाई थाम्नै नसक्ने चरमचुलीमा पु-यायो । 

प्रत्येक दिन आन्दोलनकारी बढ्दै गए, मारिनेको सङ्ख्या बढ्दै गयो । २३ मार्चमा सुरक्षा बलहरूले हजारौँ प्रदर्शनकारीमाथि आक्रमण गर्दा कम्तीमा ३७ जनाको मृत्यु भयो । २५ मार्चमा दारामा १ लाखको सङ्ख्यामा प्रदर्शनकारी निश्किए । प्रदर्शनमा कम्तीमा ९७ जनाको हत्या गरियो । २५ अप्रिलदेखि मे ५ सम्म दारालाई शैनिक घेराबन्दी (दारा सिज) गरियो । पानी, बिजुली, औषधि, खाद्यान्न आदि बन्द गरियो । तर प्रदर्शन र दमन रोकिएन यी १० दिनमामात्र करिब २२० जना सिरियाली नागरिकले ज्यान गुमाए ।

दाराको एउटा सानो गाउँको ७ कक्षा पढ्ने बालकले सुरु गरेको विद्रोहले सिरियाको सम्पूर्ण मुख्य शहरहरुलाई लपेटीसकेको थियो । बालक मुवाविया सियास्ने जनआन्दोलनको आदर्श र केन्द्र बनिसकेका थिए । 

तर असंगठित समूहहरुद्वारा सञ्चालन भएको यो द्वन्द्वमा पछि गएर विभिन्न धार्मिक अतिवादि सङ्गठन, विश्व महाशक्ति राष्ट्रहरु, र सिरिया सरकार भिड्न थाले । करिब ६ लाख मानिस मारिए, २० लाख निर्वासित भए । सन् २०२४ नोभेम्बर ८ का दिन तानाशाह राष्ट्रपति बसर अल असद सिरिया छोडेर रसियामा शरण लिन पुगे ।कट्टरपन्थी एचटिएसले अन्तरिम सत्ता सम्हालेको छ । रसियन सेना फर्किए पनि अमेरिका, टर्की, इरान प्रोक्सी, कुर्दिश विद्रोही, इजरायल, एसडीएफ, आईएसआईएस , आफ्नो आफ्नो मोर्चामा लडिरहेका छन् । समग्रमा सिरिया विभिनन खण्डमा बाँडिएको छ । प्रत्येक खण्डमा आफ्नै किसिमका समूहको राज्य छ । बिहान जाँदा एउटाको शासन भएको ठाउँमा बेलुका अर्कै समूहको आधिपत्य हुने अवस्था बनेको छ । दारामा त बस्न लायक एउटै घर बाँकी रहेन । बच्चाहरुसँग खेलौना हैन, हतियार छ । प्रत्येक युवासँग एके ४७ हुने अवस्था छ । 

अहिले मुवाविया सियास्ने २६ वर्षका भएका छन् । युद्धमा उनका बाबु लगायत आफन्तहरु शहिद भए । उनी सिरिया फ्रि आर्मीको अग्रमोर्चामा एके ४७ लिएर लड्छन् । 

उनी भन्छन्, “त्यो एक लाईन नाराले एउटा देश सँधैलाई गृहयुद्धको चपेटामा परी तहसनहस हुन्छ भन्ने थाहा पाएको भए म त्यस्तो कहिल्यै लेख्ने थिईन ।"

त्यति लामो सङ्घर्ष, लाखौंको बलिदानी, करोडौं विस्थापित हुँदा पनि जनताले केही पाएनन् । आज त्यहाँ 90% जनता गरिबीको रेखामुनि पर्छन् । जबकि सन् 2011 मा यो मध्यपूर्वको सम्पन्न राष्ट्रमा पर्थ्यो ।

मेरो भागमा भगवान

भगवान् आए भाग्य बाँड्न लिई थालैमा,

बाँड्दा बाँड्दै सकिएछ मेरो पालैमा ।

..................................................

कोही लगे धन दौलत, कोही लगे चैन ।

रूप लगे, यौवन लगे, बाँकी केही छैन।।

सबै लगे - भगवान् त खाली परेछन् !

हातमा पीर चिन्ता भको थाली धरेछन् ।।

मैले पाएँ  भगवान - जे होस् थालैमा  ।

भाग्य बाँड्‌दा सकिएछ मेरो पालैमा ।।

..................................................

लुट्न पाउँदा भगवानलाई कोही नगन्ने !

"तिम्लाई केही चाहिन्छ कि ?" भन्दै नभन्ने !!

सुख-चैन लानेहरु कुस्ति खेल्दै पर,

लालचको भुमरीमा जग चराचर ।।

मैले पाएँ छुटकारा स्वार्थी खेलैमा ।

भाग्य बाँड्दा सकिएछ मेरो पालैमा ।

३० जेठ, २०८१

राधेराधे, भक्तपुर

बजेट आ.व. २०८१/८२ (भाग २)

१. राजस्व उठाउने लक्ष्य रु. १२ खर्ब ६० अर्ब ३० करोड छ । अर्थात कर, राजश्व, शुल्क आदिको रुपमा एक व्यक्तिबाट सरकारले औषतमा वार्षिक ४२,०१० रुपैयाँ उठाउँछ । 

२. सरकारले विकासमा रु. ३ खर्ब ५२ अर्ब ३५ करोड खर्च गर्छ । अर्थात, एक वर्षमा ४२,०१० रुपैयाँ बुझाएको एक व्यक्तिको भागमा विकासको हिस्सा करिब रु. ११,७४५ मात्र पर्छ ।

३. चालु खर्च भनेको खासमा सरकारी कोषबाट तलब भत्ता सुविधा प्रशासनिक व्यवस्थामा हुने खर्च हो । यो खर्च रु. ११ खर्ब ४० अर्ब ६६ करोड विनियोजन गरिएको छ । अर्थात, सरकारी कोषबाट तलब भत्ता सुविधा खानेहरु र बन्दोबस्ती वापत प्रत्येक जनताले वार्षिक औषत प्रतिव्यक्ति रु. ३८,०२२ बेहोरेको हुन्छ ।

४‍.  आ.व. २०८१/८२ मा खर्च योग्य प्रतिव्यक्ति ग्राहस्थ्य उत्पादन १,४३४ डलर (रु. १,८९,२८८) रहेको सन्दर्भमा एक मानिसले कमाईको सरदर २२.१९ प्रतिशत कर राजस्वमा बुझाउनु पर्छ । तपाई‍ले प्रशस्त तिर्नु भएको छ, त्यसैले अब कहीँ कतै घुस ख्वाउनु पर्दैन ।

५. देश विदेशको ऋण तिर्न सरकारले एउटा नेपालीलाइ वर्षकाे सरदर रू. १२,२४३ रुपैयाँ भाग लगाएकाे छ । याे ऋणा भनेकाे पाेहाेर परारकाे देशकाे नाेक्शान अहिले तिर्ने हाे । त्यसैले देशलाइ जसले नाेक्शान लाए पनि तिर्ने जनताले नै हाे ।

झरी पछिकी चरी

झरी घोप्टिएको कालो रात भरि,

हुरीले गुँड लुछेको दीन चरी;

कहाँ जाउँ, समाउँ, सहारा खोजुँ?

म त लुप्त हुने भएँ शुन्य सरी ।

यो अँध्यारो छ निष्पट, काँ'छ घर ?

बल्यो दियो कति कति टाढा पर ।

गुमे सब् , पुगे काँ' ? कसलाई सोधुँ ?

अब एक्लो भएँ, 'म' मा पो के छ र !

कोही अर्काको युद्ध बेसुर लडे,

कोही प्रिति गुमेर कुनामा सडे ।

कोही तृष्णाले खायो अथाह् धनको,

दोष के थियो र म बिलख्मा परेँ ?

बचेँ ब्याधासँग, जुधेँ प्याधा सँग ।

खपेँ भोक कति, भिँडे ज्यादासँग ।

ढल्यो खुशीको सानो संसार अब !

रति छैन सहास यो निर्धोसँग ।

कोही हिँड्दा रहेछन् कमाउँन भनी, 

कोही बाँच्दा रहेछन् रमाउँन भनी ।

न कमाउन सकेँ, न रमाउँन सकेँ।

आयो देश मेरो परदेश बनी ।

सदा लाग्थो आकाश पनि घर हो,

यो गुँड त के र! जगतै मेरो हो ।

प्रकृति आमा हुन् , पिता वायु-जल ।

तर झुटो रहेछ, फगत् एकलो ।

अब छैन चाह - हाँगा पात तोडुँ,

दिन-रात खटुँ, नयाँ बास जोडुँ,

घरजम गरी फेरि सृष्टि नयाँ-

फूलबारी  रची नयाँ बोट गोडुँ

हिजो गुँड थियो, साथी-भाइ थिए ।

साना चल्लाका मिठा आवाज थिए ।

एक झोँकमा सृष्टि उजाड भयो, 

अब ज्यान मेरो नि खुशीले दिएँ ।

२०८१/२/७

वानेश्वर, काठमाडौँ।

मन्दिर, धर्म र कम्युनिष्ट

सामान्यत: सामूहिक आर्थिक प्रणाली (कम्युन) मा आधारित व्यवस्थालाई 'कम्युनिज्म' भनिन्छ । यसमा निजी सम्पत्ती हुँदैन, सामूहिक आम्दानी/सामूहिक खर्च । त्यसैले निजी सम्पत्तिका पक्षधरहरूले आफुलाई कम्युनिष्ट भन्न सुहाउँछ कि सुहाउँदैन ? नैतिकताको प्रश्न हो यो । क्म्युनिज्म आडम्बर हैन, व्यवहार हो ।

सबै कम्युनिष्ट भौतिकवादी/नास्तिक हुँदैनन् । यहुदीले चलाएको धार्मिक राजनितिक अभियान zionism र Aliyah ले किबुत्ज (कम्युन) को माध्यमबाट "इजरायल" देश निर्माण र समृद्ध बनायो । उनीहरू सबै नास्तिक होइनन् । 

सबै नास्तिक कम्युनिष्ट हुँदैनन् । बीपी कोइरला पूर्ण नास्तिक थिए, उनी कम्युनिष्ट भएनन् ।

धर्मले मानिसलाई नैतिकवान, ईमान्दार, परोपकारी र कर्मशील बनाउन प्रेरित गर्छ । कर्तब्यबाट चुक भएमा नर्क जानू पर्ने भयले गर्दा पनि उसलाई जिम्मेवार र ईमान्दार बन्न दबाब परेको हुन्छ । त्यसैगरी मार्क्सवादीहरू पनि नैतिकवान, ईमान्दार, परोपकारी र कर्मशील हुनै पर्ने अनुशासनको नियम छ । अब एउटा धार्मिक/आस्तिक मान्छे मार्क्सवादी भयो भने अनुशासन र ईमान्दारिताको पुञ्ज हुने भयो । तर, एउटा नास्तिक मार्क्स्वादी अनुशासनहिन र भ्रष्ट भयो भने ऊ कुनै पापधर्मसँग नडराउने ब्वाँसो बन्न पुग्छ ।

माओत्सेतुङ्ले साँस्कृतिक क्रान्तिको नामबाट गरेको धर्ममाथिको प्रहारलाई चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीले पश्चतापसहित फिर्ता लिएको थियो । द्वन्द्वको बेलामा रजश्वला भएकी युवतिले शिवलिङमाथी चढेर खुनसरी हुन्जेल उफ्रिँदा, मन्दिर र देवल भत्काउँदा, विद्वान र पण्डितलाई दिनदहाडै हत्या गर्दा आस्तिकहरू रोएका थिए । अहिले सम्माननीय प्रधानमन्त्री प्रचण्ड (द्वन्द्वका सुप्रीमो) ले तारन्तार मन्दिर धाएर , भैंसी र देउताको पूजा गरेर पश्चताप गरेर ती दुखी आस्तिकहरूलाई मल्हमपट्टी लाउँदा खिसीटिउरी गर्नु पर्ने कारण देख्दिन । 

धर्म पनि कुनै समयको सामाजिक/राजनितिक व्यवस्था हो जसले अहिले पनि आम-जनमानसमा राम्रै प्रभाव पार्छ । विशिष्ट क्षमताका नेता आफ्नो दर्शन, दृष्टिकोण र मान्यता स्थापित गर्न राजनितिक जोखिम मोल्न तयार हुन्छन्, तर जनमत हेरेर बोली फेर्दैनन् । औषत नेतालाई जनमत चाहिन्छ; उनिहरू अवसर अनुकुल दर्शन, सिद्धान्त र आदर्शको व्याख्या गर्छन् ।

मन्दिर, गुम्बा, मस्जिद र चर्च जानु र टिकामाला लाउनु मात्रै धर्म होइन, सार्वजनिक व्यक्तित्वको लागि त यो सामान्य शिष्टाचार हो। 

अर्काको आस्थाको सम्मान गर्नु पवित्र सामाजिक संस्कार हो भने अपमान गर्नु सामाजिक अपराध हो । कसैले कसैको आस्थालाई उछितो काडेको छ भने अहिले मन्दिर धाएर त्यो पाप धुईँदैन । त्यसैगरी आफू भने निष्ठापूर्वक नियमित पुजापाठ गर्ने कम्युनिष्ट व्यक्तिले अर्को चैँ घोर नास्तिक हुनु पर्ने आग्रह राख्नु भनेको पनि कुण्ठा मात्र हो । आस्तिक र नास्तिकले एक अर्काको भावनालाई सम्मान गर्नु सामाजिक सहिष्णुता हो । 'हिन्दु सभ्यता' मा चार्वाक जस्ता नास्तिक, वशिष्ठ जस्ता विद्वान र मनु जस्ता विभेदकारी विचारलाई सँगै राखेर पुजा गर्ने व्यवस्था छ । यहाँ कोही भिलेन हुँदैन ।

सामाजिक सञ्जालमा आफुले पोष्ट गरेका कुराले अरुको होइन ऊ स्वयंको मूल्यांकन गर्छ । आफ्नो औकात  छताछुल्ल हुनेगरी सामाजिक सञ्जालको प्रयोग गर्न हुँदैन जस्तो लाग्छ मलाई । स्वस्थ तर्कसहित गरिने मर्यादित बहसलाई स्वागत गर्ने आँट चाहिन्छ, त्यो आफ्नै आलोचना किन नहोस्  ।

राधेराधे, भक्तपुर

२०८०/२/२९

के ठिक के गैर कानूनी !

 थाइल्यान्डको एक ग्रामीण किसानको सवारी साधन । उनले एउटा 115 cc को स्कुटरलाई अर्को एउटा पाङ्रा थपेर सामान ढुवानी गर्ने, पारिवारिक यात्रा गर्ने जस्ता आधारभुत कार्य गर्ने गरेको पाइयो । सोध्दा थाहा भयो यहाँका आम किसानको सवारी साधन यही रहेछ । ग्यारेजमा सजिलै मोडिफाइ गरिदिँदो रहेछ । 

"यसरी स्वरूप नै बदल्दा पुलिसले पक्रदैन ?" मैले सोधेँ ।

किसानले जंगिदै जवाफ दिए, "के मैले चोरेको हो? मेरो थोरै  सम्पतीले धेरै काम लिएँ भने कसको किन टाउको दुख्नु पर्ने?"

मैले नेपालमा मोटर साइकिल मोडिफाई गर्ने ठिटालाई ट्रफिकले दिएको सास्ती सम्झेँ ।

२३ सेप्टेम्बर, २०२३

थाइल्यान्ड ।

महानाखोन- थाइल्यान्डको सबैभन्दा अग्लो कण्डोमेनियम

 जति माथी चढे पनि आकास अझै उति नै माथी हुने रहेछ, र आखिर धर्तीमा न उत्रिकन नहुने रहेछ - जीवन जस्तै । सबैभन्दा उचाईमा कहिल्यै पुँगिदैन, त्यो माथी अझै अर्को अनन्त छ । उचाईमा टिकिरहन सकिदैन, भुईँमा फर्कनै पर्छ । त्यसैले होला 'धरातल बिर्सनु हुँदैन' भन्छन् ।

एउटै घरका विभिन्न फ्ल्याट र कोठा विभिन्न परिवारलाई आवासीय प्रयोजनको लागि भाडामा दिईन्छ भने अपार्ट्मेन्ट भनिन्छ । तर त्यस्ता कोठा र फ्ल्याट विभिन्न अलग अलग परिवारहरूको अलग अलग स्वामित्व हुने गरि बेचिन्छ भने त्यसलाई कण्डोमेनियम भनिन्छ । थाइल्याण्ड, बैंककको सिलोम/साथोन स्थित केन्द्रीय व्यापार जिल्लामा रहेको "महानाखोन" एक  गगनचुम्बी कण्डोमेनियम हो । 

20 जुन 2011 मा निर्माण आरम्भ भै 29 अगस्त 2016 मा उद्घाटन भएको यो महानाखोन काटिएको क्यूबोइड-सर्फेस भएको र हेलिक्स गिलासको पर्खाल रहेको वर्गाकार अपरम्परागत शैलीमा बनेको यश किसिमको भने विश्वकै पहिलो स्काईक्रेपर हो ।

314.2 मिटर (1,031 फीट) उचाई र 77 फ्लोरहरू भएको यो भवनमा होटल, खुद्रा पसल, रेस्टुरेण्ट, स्काई वाक रहेका छन् । विभिन्न ठुला कम्पनीका कर्पोरेट अफिस त छँदैछन्, अमेरिकी डलर $ US1,100,000 देखि $ US17,000,000 बीचको मूल्यमा २०० भन्दा बढी आवासहरू (फ्ल्याट) बिश्वका धनी मानिसहरूले खरिद गरि सकेको यो टावर बैंककको हालसम्मको सबैभन्दा महँगो कन्डोमिनियममा पर्छ । दुवैको यस्तै अग्लो घर "बुर्ज खालिफा" मा भारतीय फिल्मका कालाकार शाहरूख खानको समेत फ्लैट रहेको छ । तर, महानखोनमा दक्षिण एशियाका धनीहरू धाक जमाउन आएनआएको थाहा भएन ।

भुइँको क्षेत्रफल 150,000 वर्ग मिटर रहेको यस भवनको शुरुका ४ तल्लामा विभिन्न विलासी वस्तुका सोरूम छन् । प्रतिव्यक्ती 880 भाट तिरेपछी भने ७४ देखि ७७ सम्मका तल्लाहरू चढ्न र शीसा माथीबाट आकासमा यात्रा गर्न पाइन्छ । 1180 भाट तिरेमा 74 तल्लामा बसेर कफि र नास्ता खान पनि पाईन्छ । 

जति माथी चढे पनि आकास उति नै माथी हुने रहेछ, र आखिर धर्तीमा न उत्रिकन नहुने रहेछ - जीवन जस्तै । उचाईमा कहिल्यै पुँगिदैन, त्यो माथी अझै अनन्त छ । त्यहाँ टिकिदैन, धरातल बिर्सनु हुँदैन ।

यात्रा भने रोमाञ्चक रह्यो ।

९ असोज, २०८०

रोयल होटल, रतनाकोशिन, बैंकक ।

दाह्री भाइको चिया पसल

सुर्खेत जाने जो कोही पनि कर्णाली प्रदेशको प्रमुख पर्यटकीय स्थलको रूपमा रहेको ऐतिहासिक काँक्रे बिहार नपुगी आउँछ भने उसले जीवनमा ठुलै मौका गुमायो । काँक्रे बिहार गएर पनि त्यसको मुखैमा रहेको दाह्री भाइको चिया पसलमा एक कप मटका चिया नपिई फर्कियो भने त झन् ठूलो अवसर उम्कायो ।  त्यही पसल चलाउने दाह्री भाइ "सुरज क्षेत्री" जापान जान भाषा सिक्दासिक्दै झसङ भएछन् । 

'हैट! त्यत्रो खर्च गरेर विदेश जाने हैन । घरमा नै बसेर केही गर्ने ।' अनि रू. १० हजारबाट शुरु गरे उनले नयाँ व्यवसाय - 'दाह्री भाईको चिया पसल' । नेपालगञ्जबाट माटोको कप मगाए, स्वादिलो चिया बनाएर बेच्न थाले । अहिले मासिक लाखौँ कमाउँछन् ।

आफ्नै दामले साथिहरूको भनाई टिपेर स्लोगन लेखे - " यो चोटि तँ तिर, अर्को चोटि म तिर्छु ।"

सायद अब अर्को नारा थप्लान्, "चिया नखाएर कोही अजम्बरी हुँदैन" वा "हिजोको जस्तै मीठो ल" ।

माटोको कप पुन: प्रयोग हुँदैन, त्यसलाई के गर्ने ? आइडिया !! चिया खानेले कपमा आफ्नो वा आफ्नो पृयको नाम लेख्ने । अनि दाह्री भाइले त्यो कप सजाएर राखीदिने । वाह: !! ४ "स" वा सम्झना साँच्ने सुन्दर सोच !! 

लोगो त्यस्तै सुन्दर छ - चियाको कपसँग दाह्रीको छायाँ ।

स्कुल र क्याम्पस पढ्ने विद्यार्थीहरू चिया पिउन लाम लाग्छन् , चियाका पारखी र युवा तथा प्रौढहरू दाह्रीका चिया पिउन धाउँछन् ।

कोही उत्साही उद्यमी हुनुहुन्छ भने आउनुस् - दाह्री भाईसँग फ्रेन्चाइजी लिएर साखा खोलुँ । काठमाडौँ त एक राम्रो बजार हुन सक्छ ।

साना किसान कृषि सहकारी संस्था लि लाटिकोइलीका सदस्य परिवारका सुरजलाई सफलताको असीम शुभकामना ।

- लाटीकोइली, सुर्खेत

२०८०/०६/१८

सुर्खेतको काँक्रे बिहार - साम्प्रदायिक सद्भावको प्राचिन धरोहर

भर्खरै सामाजिक सद्भाव बिथोल्न खोजिएको नेपालगञ्जबाट करीब ८५ किलोमिटर उत्तर पर्ने सुर्खेतको वीरेन्द्रनगर चोकबाट करिब ३ किलोमिटर दक्षिण दिशा गएपछी लाटिकोइली पुगिन्छ । त्यहीँ पर्छ, 'काँक्रे बिहार' । 

करिब १८० हेक्टरमा फैलिएको सालको जङ्गलको बिचमा यत्रतत्र छरिएका पुराना ईंटा, काठ एवम् ढुङ्गाका कलात्मक बुट्टाहरू तथा आकर्षक मूर्तिहरूलाई पहिलो पटक गुरु योगी नरहरीनाथले वि. सं. २००७ सालमा 'काँक्रे बिहार' हो भनी पहिचान गरेका थिए ।

वि.सं. २०३० सालमा राजा वीरेन्द्रको पहिलो पटक

सुर्खेत भ्रमण भयो । उनले त्यस समय काँक्रे बिहारको महत्व थाहा पाए र उक्त क्षेत्रलाई तारबेरा गरी शुरक्षित गर्न लगाए ।

सोही क्षेत्रलाई वि. सं. २०५९ सालमा पुरातत्व विभागले संरक्षणमा लिई उत्खनन शुरू गर्‍यो । झण्डै १९ वर्षको निरन्तर उत्खनन्, अन्वेषण र पुनर्योजन पश्चात काँक्रे बिहार पुन: पुरानो आकृतीमा खडा भयो।

ज्यासन हव्कसको सन् २०१५ मा प्रकाशित Kingship, Buddhism and the forging of a region नामक शोध-पत्र अनुसार तिब्बतको 'स्पोन कान' गुम्बामा रहेको एक मूल ग्रन्थलाई काँक्रे बिहारको मुलप्रतिबाट सारिएको उल्लेख छ। यसबाट यो बिहारको आयु र महत्व अनुमान गर्न सजिलो भएको छ ।

पुरातत्व विभागको अन्वेषण, प्राप्त आलेख, कला र कालको विश्लेषण एवम् निर्माण शैलीका आधारमा यो बिहारलाई ११ औं र १२औं शताब्दीको बिचमा तत्कालिन खस राजा अशोक चल्ला वा क्राल चल्ला मध्ये एकले निर्माण गर्न लगाएको मान्ने गरिन्छ । यिनै चल्लाहरुलाई पछि 'मल्ल 'भन्न थालियो ।

एकातिर वि.सं. १९५० मा आएको महाभुकम्पले उक्त बिहार धुलिसात् भयो भन्ने भनाई छ भने १४ औँ शताब्दीमा भारतबाट आएका मुसलमानले मन्दिर भत्काएको तर्क समेत गरिन्छ । कसैले त शंकराचार्यका चेलाहरूले भत्काएको सम्म भनेका छन् । स्थानीय थारूहरूको मान्यतामा भने महाभारतको कथासँग यो भग्नावशेष जोडिएको छ । कौरवले पाण्डवलाई लाहाको घरमा डढाउन  खोज्दा पाण्डवहरू यही बिहारबाट सकुशल भागेको मान्यता राख्छन् । 

ईतिहास अनुसार खस राजाहरू हिउँदमा डुल्लु र वर्षामा सिंजामा आफ्नो राजधानी सार्ने गर्दथे । मल्लहरू यो खस राज्यले उत्तरमा तिब्बत र दक्षिणमा मगधहरूसँग राम्रो सम्बन्ध राखेको थियो । त्यसैले तिब्बती र भारतीयसँग समन्वय राख्दै काँक्रे बिहारमा मुलत: भगवान बुद्धको आराधाना केन्द्र भएता पनि हिन्दुहरूका देवीदेवता शिव, पार्वती, सरस्वती, गणेश, तारा आदिका मूर्ति पनि उत्तिनै महत्वकासाथ राखिएको पाईन्छ ।

दक्षिण भारतको तत्कालिन मन्दिरको स्वरूपलाई मिसाएर शिखर शैलीमा यो बिहार निर्माण भएको छ । ६ मिटर अग्लो यस मन्दिरमा गजुर, गर्भगृह र गुम्बजहरू समेत छन् ।

कसैले यो क्षेत्रको भौगोलिक बनौट काँक्रोको आकारमा

भएकोले काँक्रे बिहार भनियो भन्छन् त कसैले पत्थर कंकडबाट बिहार बनेकोले 'कंकडे बिहार' भन्दा भन्दै अपभ्रंश भएर काँक्रे बिहार भएको तर्क गर्छन् । जे होस्, मन्दिरको शैलीमा भगवान बुद्ध र हिन्दु‌का देवी देवता समेत राखेर बनाइएको यो बिहार त्यस समयको धार्मिक सहिष्णुता र सर्वधर्म समभावको अनुपम नमुना मान्न सकिन्छ।

सुर्खेत आउनु भएको छ भने काँक्रे बिहार जानुस्, फर्कदा मुखैमा दाह्री भाईको चिया पसल छिर्नुस्, एक कप मटका चिया खानुस् । दिपेन्द्र कार्की भाईको बाट गँड्यौले मल लिन नबिर्सनुहोस् । र, धार्मिक सहिष्णुता हाम्रो पुर्खौली स्वभाव भएको बुझ्नुस् । यो बिहारमा एकछिन घोत्लिए पछि "धार्मिक/ साम्प्रदायिक युद्धले विनाशमात्र निम्त्याउँछ, प्रेम र सद्भावले मात्र साँचो अर्थमा धर्म मिल्छ" भन्ने शाश्वत तत्व ज्ञान प्राप्त हुनेछ ।

होटेल शुभ

वीरेन्द्रनगर, सुर्खेत

२०८०/०६/१९

बाबुको मुख हेर्न नपाउँदा

म सानो छँदा आजको दिनलाई कुशे औंशी भन्थे । आमाले कुश काटेर ल्याइदिनु हुन्थ्यो । बिहानै नुहाइधुवाई सकेर खाली पेटमा हामी मिलाएर साना साना मुष्ठी बनाएर बटार्थ्यौँ । मैले चिने जानेकाहरूकोमा बिहानै कुश सिउरिन जान्थेँ । फलफुल र चामलसँग धेरै जसोले ५० पैसा दिनु हुन्थो भने कसै कसैले १ रुपैया दिनुहुन्थ्यो । कति घरमा त मलाई टीका दक्षिणा गरेर फलफुल खुवाएरमात्र खाना खानु हुन्थ्यो ।

म २०/२५ घर जतिमा कुश सिउरी दिन्थेँ होला । धेरै जसो बाहुन क्षेत्री थिए भने केही जनजाती र दलित पनि थिए । जनै पूर्णीमामा जनै र डोरो लिएर अनि नाग पञ्चमीमा तिनै घरमा नाग टाँसेर मैले "बाहुन" को छवि बनाएँको थिएँ । सबैले माया गरेको जस्तो लाग्थ्यो । मद्दत गर्नु हुन्थ्यो । सबैभन्दा बढी पैसा सोह्र नम्बरे तामाङ्ग दाजुले दिनु हुन्थ्यो । यसरी गाउँ डुलेको दिन चाँडै निन्द्रा लाग्थ्यो । सायद गलेर होला ।

नाग पञ्चमीमा फुलिस्केप पेपर किनेर म आफैँ नाग बनाउँथेँ । म ठिकैको पेन्टिङ पनि गर्थेँ । कति पटक त मैले नाग बनाएर अरूलाई बेचेको पनि छु । 

यस्ता एउटा पर्वमा ७/८ रुपैयाँ आम्दानी हुन्थ्यो । पछि त बढेर २५/३० रुपैयाँ पुग्यो । महङ्गी पनि सँगै बड्थ्यो । यो रकमले मलाई वर्षभर कापी, पेन्सिल किन्न र विद्यालयको मासिक शुल्क बुझाउन पुग्थ्यो । कहिले काहीँ दिदीको शुल्क पनि यही कमाईले तिर्नु पर्थ्यो । सरकारी विद्यालय भएपनि मासिक ५० पैसादेखि पछि त ५ रुपैयाँसम्म शुल्क लाग्न थाल्यो । कक्षा ८ पछि म ट्युशन पढाउन थालेँ र नाग कुश छुट्यो ।

कमाएको पैसा आमाले राखिदिनुहुन्थ्यो । आमा पढेलेखेको हुनुहुन्थेन । तर कहिले कति रकम राख्न दिएँ, कति फिर्ता लगेँ कण्ठै हुन्थ्यो ।

बुवा विद्वान पण्डित हुनुहुन्थ्यो । बुवाले नाग कुश गरेको मैले कहिल्यै देखिन । तर मलाई "कुश सिउरिन न जा" भनेर पनि कहिल्यै भन्नु भएन । बरू 'अर्काले दिएको पैसालाई विद्या र ज्ञानमा बाहेक खर्च गर्यो भने पाप लाग्छ' भन्नू हुन्थ्यो । २ कक्षामा पढ्दा म सायद ६ वर्षको थिएँ  । बुवाले भनेको सम्झन्छु "तैँले कुश नाग गरेर अर्काको घरबाट कमाएको पैसाले पढेको छस् । धेरै घरको शक्ति र बुद्धि आएको छ । अब सँधै पढाइमा प्रथम हुन्छस् ।" त्यसपछि प्राय: बुवाको त्यो आशिर्वादले काम गर्‍यो ।

आज भन्दा २१ वर्ष अघि म काठमाडौं छिरेँ । यहाँ आएपछिमात्र थाहा भयो कुशे औँशीलाई "बाबुको मुख हेर्ने"  औँशी भन्दा रहेछन् । मलाई मेरो विद्वान बुबाले कहिल्यै यो कुरा बताउनु भएन र मुख हेर्न लाउनु पनि भएन । अहिले थाहा पाएँ, बुबा बितेको ३१ वर्ष भयो ।

हामी उ बेलामा जनैपूर्णीमामा ज्वाइँचेला वा बाहुनबाट  जनै र डोरो लाउँथ्यौँ । अहिले दिदी बहिनीले राखी बाँध्छन् । गुन्यू चोलोको रश्म त सुनेकै थिएन । तीजको रात ढकनेको दर खाएर भोलि निराहार बस्थे, अहिले एक महिने रक्सी पार्टी हुन्छ ।  जन्म दिनमा बिहानै दियो बालेर अष्ट चिरञ्जीवीको पूजा गरेर सेल रोटी खाइन्थ्यो । अहिले साँझमा बत्ती (क्यान्डल) निभाएर "ह्यापी बर्थ डे" गाउँदै केक काटिन्छ । 

सँस्कृती पनि चलायमान हुँदोरहेछ । खासमा, निश्चित भुगोलमा बस्ने मानिसहरूबिच जीवनशैलीको अन्तर्घुलन र समायोजन नै संस्कृती रहेछ । 

मानिसको जाती (होमोसेफियन्स) को अहिलेको स्वरूप बन्नथालेको ५० लाख वर्ष भएको मानिन्छ । ४ करोड वर्षदेखि हिमाल, नदी, समुन्द्र अस्तित्वमा छ्न् । विभिन्न हिमालबाट निस्किएका अनेकौँ स्वच्छ, निर्मल र सफा नदीहरू विभिन्न ठोकर र हण्डर खाँदै, अन्तर्घुलन हुँदै समुन्द्रमा मिसिन्छन् । ती हजरौँ नदी मिसिने संसारभरीको समुन्द्र एउटै हो । त्यस्तो सफा पानी भएको नदीले करोडौँ वर्षमा पनि समुन्द्रलाई सफा र मीठो बनाउन सकेको छैन । समुन्द्रको पानी भने कति बिघ्न फोहोर, नुनिलो र प्रयोगबिहिन हुन्छ भने प्राणीलाई त छोडौँ बोटबिरुवामा हाल्यो भने पनि ठाडै मर्छ । अन्तत: नदीको स्वछ पानीको अस्तित्व समाप्त पारेपछि समुन्द्र पश्चतापले बाफिन थाल्छ, आकाशमा बादाल भएर उड्छ र सफा मीठो पानी बनेर वर्षा हुन्छ । त्यो वर्षा र आर्द्रताले पुन: नदीको जीवन चक्र चलायमान हुन्छ र स्वच्छ मीठो पानीदेखि समुन्द्रसम्मको शृङ्खला कायम रहन्छ ।

नेवार संस्कृतिमा राँगाको मासुले दशैँ र म्ह: पूजालाई जोड्नु पर्छ । राँगो काठमडौँको ठण्डामा पालिने पशु हैन । पुजामा पान चाहिन्छ । पान दक्षिण भारत वा बङ्गालको खुराक हो । 

नेपालको संस्कृती संसारमै अनौठो छ । प्राचीन सिन्धुघाँटीको सभ्यता देखि भोट्बर्मेली सभ्यताका अंश मुछिएको यो नितान्त फरक र सहिष्णु सभ्यता हेर्न हाम्रो पुरानो धार्मिक स्थल स्वयम्भू नियाले पुग्छ । नेपालकै इतिहासमा पनि अहिर, किराँत, गोपाल, लिच्छवी, मल्ल, सेन, खस, थारु, चौधरी, मेचे, सन्थाल, राजवन्शी, डोय, मिथिला कति हो कति वंशहरूको संस्कृतिक अन्तर्घुलन भएर आजको समाज बनेको छ । 

समाजलाई नदी जस्तै अगडि बढ्न दिनु पर्छ, पछाडी फर्काउन ठूलो बाँध चाहिन्छ र त्यो फुटेको दिन केही बाँकी राख्दैन । संस्कृती पनि उसकै बहावमा बग्न दिनु पर्छ । नदी जस्तै समुन्द्रामा मिले पछि फेरि बादल बनेर शुद्धीकरणको चक्र प्राकृतिकरूपमा नै शुरु हुन्छ । अप्राकृतिक प्रयासले विनाश र विध्वंस निम्त्याउँछ । 

रुवान्डा भन्ने देशका हुतु र तुत्सी जातीलाई पश्चिमाले  अनेक बहानामा जुधाएर सन् १९९४ को १५ जुलाईदेखी १०० दिनमा करिब ६२२००० को हत्या भयो । जाती बिद्रोह उचालेर हिटलरले सन् १९४१ देखि १९४५ सम्ममा करीब ६० लाख यहुदी मारिए । कङोमा २००२-२००३ का बिचमा पिग्मी जातको ४०% मारिए । सन् १९७५-७९ मा खमेरुज गुरिल्लाले भिएत, चाइनिज, लाओ र थाई गरी करिब ३० लाख मानिस मारेका थिए । अंग्रेजको उक्साहट र स्वार्थका कारण सन् १९४७ मा इन्डिया-पाकिस्तान विभाजनको समयमा भड्किएको हिन्दु मुश्लिम द्वन्द्वमा २० लाख मारिएको र २ करोडले थातथलो छोड्नु परेको थियो ।

कुनै पनि जातीय र धार्मिक द्वन्द्व मानव जातिको लागि घातक हुन्छ । 

साँस्कृतिक समायोजन प्राकृतिक नियम हो । फटाहहरू निजी स्वार्थको कारण झगडा लगाउँछन् । थाहा पाएपछि बुबाको मुख हेर्न नपाए पनि कुशे औँशीले मलाई केही बिगारेको छैन ।

२०८०/५/२८

राधेराधे, भक्तपुर ।

लुते सिंहहरूको दरबारमा आगो ।

काठमाडौँका मेयर बालेन्द्र शाहले दिनुभएको "सिंहदरबार जलाउने" किसिमको अभिव्यक्तिलाई कानुनत: समर्थन गर्न मिल्दैन । 

श्रीलंकामा सन् २०२२ को मार्चदेखि नोभेम्बरसम्म चलेको स्वस्फुर्त युवा आन्दोलन त कानूनको भाढामा झन् आतंक, अराजक र गैरकानुनी नै थियो । त्यो आन्दोलनको नेतृत्वमा कुनै चिनिएका र उमेर पुगेका मानिस थिएनन् , बरू बालेन्द्रजी जस्ता युवाहरु थिए । उनीहरूको पार्टी थिएन, चुनाव चिन्ह र दर्शनशास्त्रीय नारा पनि थिएन । तर पनि लाखौँको सङ्ख्यामा देशभरबाट एउटै आह्वानमा एकैपटक भेला भएका थिए । इन्टरनेट र सामाजिक सञ्जाल उनीहरूको संगठन थियो । "रालेसिङ्गाने, भ्रष्ट, परिवारवादी, कुर्सीकालागी अदलिबदली गरिरहने, जहिल्यै झुट्टा कुरा गर्ने र ललिपप बाँड्ने कुशासकलाई देशैबाट लखेट्ने" एउटै लक्ष थियो त्यो आन्दोलनको । युवाको स्व:स्फुर्त आन्दोलन चर्केपछि कुन सत्तापक्ष, कुन बिपक्ष - सबै एकजुट भएर यो युवाहरूको 'अराजकता लोकतन्त्रको लागि खतरा' भएको भन्दै अभिव्यक्ती दिन थाले । पुराना पार्टी र नेताको स्वर एउटै भयो । देशमा एकातिर पुराना राजनीतिवालाहरू र अर्को तिर युवाहरू बाँडिएको स्पष्ट देखियो । त्यो आन्दोलनका पक्षमा देशभरका युवा देखिए भने राजनीतिको रस वा चोक्टा वा गन्धसम्म भेटेकाहरू लोकतन्त्र र अराजकताका कुरागरेर आन्दोलन तुहाउन लागिरहे । स्वार्थमा चोट परेपछि भ्रस्टहरू कसरी एक ठाउँमा उभिन्छ्न् भन्ने त्यहाँ देखियो । लंका बल्यो । अन्तत:  श्रीलंकाको तत्कालिन 'राजापक्षे मन्त्री परिषद' देशै छोडेर भाग्नु पर्‍यो, सत्ता परिवर्तन भयो । 

करीब ८०% श्रीलंकालीहरू 'सिंहाली' समुदायका हुन्  । त्यसैले उनीहरूको राष्ट्रिय झण्डामा नै सिंह हुन्छ । ती सिंहालीहरूको सिंहदरबारबाट त नेताहरू धपाए त युवाले । 

द्वापरयुगमा अत्यचारी रावण सिध्याउन भगवान रामले लंकाको दरबारमा आगो लगाएको पुराण छ । ईतिहासले रामको त्यो कदमलाई कहिल्यै गलत भनेन । कलियुगमा युवाले लंकाको अत्यचारीहरूको सिंहदरबारमा आगो लागाए । त्यहाँ बालेन्द्र थिएनन् । अति भएपछी चाहे राम वा श्रीलंकाली युवा वा बालेन्द्र जोसुकै पनि रावण प्रवृतिकालागि चुनौती नै बन्नु पर्ने रहेछ । पञ्चायत कालमा त्यो व्यवस्था बिरुद्ध बोल्ने जोकोहीलाई अराष्ट्रिय तत्व भनिन्थ्यो । ४६ सालमा तिनै अराष्ट्रिय तत्वले सत्ता कब्जा गरे । अनि त पञ्चायती व्यवस्था पो प्रतिगामी, जहानीय र तानाशाही भयो । जित्ने सँधै ठिक हुँदारहेछन् । लंका जलाउने युवा पनि राजापाक्षे सरकार खेदाएपछी ठिक भए ।

'सिंहदरबार' व्यवस्थाको प्रतीक होइन, शासकको बिम्ब हो । नेपालमा सात साअघि सिंहदरबारमा राणा थिए, १३ सम्म राणा काँग्रेस मिलिजुली बसे, १७ सालसम्म काँङ्रेस एक्लै बस्यो । १७ देखि ४६ चैत्रसम्म पञ्चायत एक्लै बस्यो, ४७ देखि  ६३ सम्म राप्रपा, एमाले र काङ्रेसले आलोपालो गरे, ६३ यता त्यो भिडमा माओवादी पनि थपियो र सिंहदरबारमा नै सबै झुम्मिए । त्यसैले सिंहदरबार बिरुद्धको आवाजले लोकतन्त्रको होइन शासक विशेषको मात्र बिरोध गरेको हुन्छ ।

यी लोकतन्त्र, नियम कानून आदि भनेको 'शासक शक्तिशाली' र 'जनता निम्छरो' हुँदासम्म मात्र रहेछ । असह्य भएर जनता जागेपछी विकृत लोकतन्त्र फ्याँकेर नयाँ लोकतन्त्र फेरि शुरू हुने रहेछ । श्रीलंकाको त्यो आन्दोलन त नेताले भनेजस्तो लोकतन्त्र बिरोधि होइन रहेछ, बरू अझ सफा र जनउत्तरदायी लोकतान्त्रिक व्यवस्था ल्याउनकालागि रहेछ । 

अहिले हाम्रा रजनीतिज्ञहरूलाई हामीले एकले अर्काको कपडा खोलाखोल गर्दै बिल्कुल नाङ्गो भैसकेका पाएका छौँ। विलासिताको स्वादले यिनीहरू वैचारिक र व्यवहारिकरूपमा धेरै दुब्लो भैसकेको पाएका छौँ । नेतृत्वको विचार एवम् दर्शनशुन्य व्यवहार, भोट केन्दृत भ्रष्ट राजनीति, त्यसले सिर्जना गरेको बेरोजगारी एवम् महङ्गी कहाली लाग्दो छ ।

जनताका छोरालाई खाडीमा खेदाएर नेताका छोराले एकलौटी तस्करीको साम्राज्य विस्तार गरेको अवस्थामा युवाहरूलाई सानो झिल्को चाहिएको छ । हुँदा हुँदा गाउँमा समेत नेता चुनिने बित्तिकै उसैले डोजर किन्ने र ठेक्कापट्टा लिने काॠ सामान्य भएको छ । यो अव्यवस्थाले जनता खासगरी युवा वाक्क दिक्क र विरक्त भएका छन् । यस्तो विस्फोटक समयमा बालेन्द्र शाहजस्ता युवाबिच लोकप्रिय र बिद्रोही अनुहारहरूले आगो ओकले भने - आदरणीय नेताज्यूहरू तपाइँको लोकतन्त्रको नाराले थाम्दैन । बालेन्द्र विरुद्ध बोल्ने र लेख्ने विद्वान(?)हरूको अरण्ड्री भक्तिआर्चनाले नेताको कुर्सी बचाउन सक्छ जस्तो लाग्दैन ।

अझै पनि केही समय बाँकी छ, जनभावना बुझौँ, जनमर्ममा पुगौँ, कुर्सी मोह छोडौँ, देश बचाउँ । सुध्रिनु भयो भने नेताज्यूहरू! तपाइँहरू टिक्न सक्नु होला । नत्र, तपाइँहरू हट्यो भने युवापुस्ता आउँछ, देश सम्हाल्छ, देशलाई त फाइदै फाइदा हुन्छ । घाटा त तपाइँहरूलाई नै हुने हो । तपाइँको अमनचैन खोसिन्छ, छोराछोरी र श्रीमतिको सत्ता उम्किन्छ, तपाइँका सन्तानलाई खडा गरिदिनु भएको विशाल तस्करीको विरासत खोसिन्छ र हुन सक्छ यी अपराधको हिसाब किताब अनुसार "काँशी जाने उमेरमा जेल जानू पर्ने" हुन सक्छ ।

श्रीलंकाको घटना तपाइँलाई तर्साउने भूत होइन, विश्वभरी भ्रष्ट र अकर्मण्ड्य नेताहरूप्रती युवाहरूले सिकाउन थालेको हकिकतको 'सवक' हो । 

नेपालका युवाहरूलाई श्रीलंकाली भन्दा कमजोर, लुते, आँट नभएका, झोले, मासुको टुक्रामा बिक्री हुने, दलाल ठान्नु भयो भने त्यो गम्भीर भुल हुन सक्छ । 

एउटा जिम्मेवार नेताले सिंहदरवार जलाउँछु भन्नू हुन्छ कि हुँदैन? वा ५ हजार हत्याको जिम्मा लिन्छु भन्नू हुन्छ कि हुँदैन? वा राजा फर्काउँछु भन्नू हुन्छ कि हुँदैन? वा सम्विधान जलाउनु हुन्छ कि हुँदैन? वा तराई स्वायत्त प्रदेश बनाउँछु भन्नू हुन्छ कि हुँदैन ? वा ४ हजार लडाकुलाई ३५ हजार देखाएर २० हजारको भरपोषण खर्च झ्वाम्म पार्नु हुन्छ कि हुँदैन? मतपत्र मात्र होइन सीसीटीभी फुटेजै चपाउनु हुन्छ कि हुँदैन? भुटानी बनाएर नेपाली बेच्न पाइन्छ कि नाईँ? प्रधान्मन्त्री बस्ने ललिता निवासै बेच्न पाईन्छ कि नाईँ? बात लागिसकेपछि लाउडा, वाइड बडी, ओम्नी, सेक्युरिटी प्रेस, गिरीबन्धु टी स्टेट, सुन, रक्त चन्दन आदीको अनुसन्धान हुनु पर्छ कि पर्दैन? तर यस्ता कुन बोली वा काण्डलाई जनताले खुला समर्थन गरे त ?

अहिले बालेन्द्र शाहले बोलेको ठिक हो कि होइन भन्ने प्रश्न महत्वपूर्ण होइन, त्यस्तो अराजक अभिव्यक्तिलाई आम-युवाले खुला समर्थन गर्न बाध्य हुनु पर्ने अवस्था कसले ल्यायो भन्ने हो ।

राधेराधे, भक्तपुर

२०८०/५/२१

मन्दिर, धर्म र कम्युनिष्ट

सामान्यत: सामूहिक आर्थिक प्रणाली (कम्युन) मा आधारित व्यवस्थालाई 'कम्युनिज्म' भनिन्छ । यसमा निजी सम्पत्ती हुँदैन, सामूहिक आम्दानी/सामूहिक खर्च । त्यसैले निजी सम्पत्तिका पक्षधरहरूले आफुलाई कम्युनिष्ट भन्न सुहाउँछ कि सुहाउँदैन ? नैतिकताको प्रश्न हो यो । क्म्युनिज्म आडम्बर हैन, व्यवहार हो ।

सबै कम्युनिष्ट भौतिकवादी/नास्तिक हुँदैनन् । यहुदीले चलाएको धार्मिक राजनितिक अभियान zionism र Aliyah ले किबुत्ज (कम्युन) को माध्यमबाट "इजरायल" देश निर्माण र समृद्ध बनायो । उनीहरू सबै नास्तिक होइनन् । 

सबै नास्तिक कम्युनिष्ट हुँदैनन् । बीपी कोइरला पूर्ण नास्तिक थिए, उनी कम्युनिष्ट भएनन् ।

धर्मले मानिसलाई नैतिकवान, ईमान्दार, परोपकारी र कर्मशील बनाउन प्रेरित गर्छ । कर्तब्यबाट चुक भएमा नर्क जानू पर्ने भयले गर्दा पनि उसलाई जिम्मेवार र ईमान्दार बन्न दबब परेको हुन्छ । त्यसैगरी मार्क्सवादीहरू पनि नैतिकवान, ईमान्दार, परोपकारी र कर्मशील हुनै पर्ने अनुशासनको नियम छ । अब एउटा धार्मिक/आस्तिक मान्छे मार्क्सवादी भयो भने अनुशासन र ईमान्दारिताको पुञ्ज हुने भयो । तर, एउटा नास्तिक मार्क्स्वादी अनुशासनहिन र भ्रष्ट भयो भने ऊ कुनै पापधर्मसँग नडराउने ब्वाँसो बन्न पुग्छ ।

माओत्सेतुङ्ले साँस्कृतिक क्रान्तिको नामबाट गरेको धर्ममाथिको प्रहारलाई चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीले पश्चतापसहित फिर्ता लिएको थियो । द्वन्द्वको बेलामा रजश्वला भएकी युवतिले शिवलिङमाथी चढेर खुनसरी हुन्जेल उफ्रिँदा, मन्दिर र देवल भत्काउँदा, विद्वान र पण्डितलाई दिनदहाडै हत्या गर्दा आस्तिकहरू रोएका थिए । अहिले सम्माननीय प्रधानमन्त्री प्रचण्ड (द्वन्द्वका सुप्रीमो) ले तारन्तार मन्दिर धाएर , भैंसी र देउताको पूजा गरेर पश्चताप गरेर ती दुखी आस्तिकहरूलाई मल्हमपट्टी लाउँदा खिसीटिउरी गर्नु पर्ने कारण देख्दिन । 

धर्म पनि कुनै समयको सामाजिक/राजनितिक व्यवस्था हो जसले अहिले पनि आम-जनमानसमा राम्रै प्रभाव पार्छ । विशिष्ट क्षमताका नेता आफ्नो दर्शन, दृष्टिकोण र मान्यता स्थापित गर्न राजनितिक जोखिम मोल्न तयार हुन्छन्, तर जनमत हेरेर बोली फेर्दैनन् । औषत नेतालाई जनमत चाहिन्छ; उनिहरू अवसर अनुकुल दर्शन, सिद्धान्त र आदर्शको व्याख्या गर्छन् ।

मन्दिर, गुम्बा, मस्जिद र चर्च जानु र टिकामाला लाउनु मात्रै धर्म होइन, सार्वजनिक व्यक्तित्वको लागि त यो सामान्य सिष्टाचार हो। 

अर्काको आस्थाको सम्मान गर्नु पवित्र सामाजिक संस्कार हो भने अपमान गर्नु सामाजिक अपराध हो । कसैले कसैको आस्थालाई उछितो काडेको छ भने अहिले मन्दिर धाएर त्यो पाप धुईँदैन । त्यसैगरी आफू भने निष्ठापूर्वक नियमित पुजापाठ गर्ने कम्युनिष्ट व्यक्तिले अर्को चैँ घोर नास्तिक हुनु पर्ने आग्रह राख्नु भनेको पनि कुण्ठा मात्र हो । आस्तिक र नास्तिकले एक अर्काको भावनालाई सम्मान गर्नु सामाजिक सहिष्णुता हो । 'हिन्दु सभ्यता' मा चार्वाक जस्ता नास्तिक, वशिष्ठ जस्ता विद्वान र मनु जस्ता विभेदकारी विचारलाई सँगै राखेर पुजा गर्ने व्यवस्था छ । यहाँ कोही भिलेन हुँदैन ।

सामाजिक सञ्जालमा आफुले पोष्ट गरेका कुराले अरुको होइन ऊ स्वयंको मूल्यांकन गर्छ । आफ्नो औकात  छताछुल्ल हुनेगरी सामाजिक सञ्जालको प्रयोग गर्न हुँदैन जस्तो लाग्छ मलाई । स्वस्थ तर्कसहित गरिने मर्यादित बहसलाई स्वागत गर्ने आँट चाहिन्छ, त्यो आफ्नै आलोचना किन नहोस्  ।

राधेराधे, भक्तपुर

२०८०/२/२९

साथी

छ सुख - चुन्नेकाे ताँति हुन्छ, दुःखमा थेग्ने त साथी हुन्छ,

एकछिन छेउमा उभिदिए - पिडा र दुःख सब् जाति हुन्छ ।

संसार नजाति र घाती हुन्छ,  दिउँसै  जीवन घाेर् राती हुन्छ,

ज्वाला बाेकी कालो तिमिरमा, दगुर्दै आउने त साथी हुन्छ ।

उसकाे चाेट नि न्यारो हुन्छ, उसकाे खाेट नि प्याराे हुन्छ,

देख्नेले जुझेकाे देख्छन् हाेला, ऊ बिना जुनी अँध्याराे हुन्छ ।

उसकाे माया न आधि हुन्छ, नाप्ने न माना न पाथी हुन्छ,

सगरमाथा हाे धुरी भने - साथी त त्याेभन्दा माथी हुन्छ ।

३ मार्च, २०२३

राधेराधे, भक्तपुर ।

हामीले चाखिसकेका कुनै पनि नेता नहुँदैमा देश डुब्दैन ।

मैले आफ्नो अल्प बुद्धिले भ्याएसम्म थोरै थोरै मार्क्स, लेनिन, माओ त्से तुङ्ग, क्यास्ट्रो आदि जस्ता साम्यवादीका विचार;  लि क्वान यु, हिट्लर, रुजबेल्ट्का बिकासे कर्म; विशेश्वर प्र. कोइराला, जे.पी. नारायण, बेंगुरियन, नेहेरु, मण्डेलाका समाजवादी अभियान बुझ्न मनन गर्न पाएको छु । यी र यस्ता राजनीतिज्ञहरूको सोच र कर्मले नै हो, राजनीती किन जरुरी छ भन्ने छाप छोडेको ।

अलिअली आदम स्मिथ, मिल, मिल्टन, रबिन, रिकार्डो, अमर्त्यसेन, किन्स र मार्शल आदि पनि प्रसङ्ग्बस पढ्न पाइयो । तसर्थ मलाई  राजनीती र अर्थशास्त्र प्रति अपार सम्मान र आशा छ । मुलुकको समृद्धी र प्रगतिकालागी राजनीतिभन्दा प्रभावशाली अर्को कुनै चिज छैन । राजनीतिक पदमा पुग्नु भनेको विकास गर्ने त्यो अभुतपूर्व अवसर प्राप्त गर्नु हो । 

अहिले चुनाव लागेको छ । परिवर्तनका बाहक चुन्ने जिम्मा तपाईं हाम्रो टाउकोमा आएको छ । तर, चर्चामा आएका अनुहार र तिनका बिगतका कृयाकलाप सम्झदा मलाई ताज्जुब लाग्छ - मानिसहरू किन राजनीती गर्छन्? के यिनीहरु माथी उल्लेख गरिएका राजनीतिज्ञ नपढी यता लागेका हुन् ? 

यो प्रश्नको जवाफ मलाई हैन "हे प्रस्तावित उम्मेदवारहरू हो - एक्लै बसेर ईमानसाथ आमाको कसम खाएर आफैँलाई सोध्नुहोस् - म किन उम्मेदवार बन्दैछु? म किन राजनीती गर्दैछु ? के राजनीतिको लागि म योग्य छु त?" कामै गर्ने हो भने ५ वर्ष काफी छ । विकास गर्न परिकल्पना (भिजन), टिम चयन क्षमता, कठोर लगनशीलता, स्वच्छ अनुशासन र स्वार्थरहित दृढ इच्छाशक्ति आवश्यक पर्छ । के तपाइँसँग त्यो कुरा छ? तपाईं आमाको कसम खाएर पनि झुठ बोल्नु हुन्छ भने तपाईं राजनीतिज्ञ होइन, एक कुटिल बलत्कारी हो, जो आमा प्रती पनि ईमान्दार हुन सकेन ।

कुनै पनि नेताको बिगत १०-२० वर्षका बेहोरा नियाल्यो भने उसको नियत थाहा हुन्छ । चोर गोरूलाई थाङ्ग्राको बारले छारो मात्र हाल्न सक्छ, थुन्न सक्दैन । त्यसैले भोट हाल्ने निर्णयमा पुग्नअघि उनीहरूका कुरा नसुनौँ, हिजोको बेहोरा सम्झौँ । पल्केका चोरहरूबाट जुनसुकैबेला लुटिने डर हुन्छ । र, भिजन नभएका स्वाँठ छन् भने झन् तपाईं र तपाईँका सन्ततिको अरु ५ वर्ष सत्यानाश हुन्छ । याद गर्नुस्, आगामी ५ वर्ष उनीहरूले गर्ने एकएक पैसाको खर्च तपाईं हामीले तिरेको प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष करबाट असुलेको हुन्छ । त्पाइँले पैसा तिरेर राख्ने त्यो गोठालो कस्तो हुनुपर्छ भन्ने कुरा तपाइँले नै राम्ररी विचार पुर्‍याउनु पर्छ । 

हामीले चाखिसकेका कुनै पनि नेता नहुँदैमा देश डुब्छ जस्तो लाग्दैन । भएका कुनैले चमत्कारै गर्लान जस्तो पनि लाग्दैन । बरु स्थानीय नेतृत्व छान्दा एकपटक त्यस्ता युवायुवतीहरूलाई अघि बढाउँ जसले अहिले सम्म भ्रष्टचार गर्ने मेसो पाएका छैनन् । 

पार्टी कुनै जात वा धर्म हैन, जो बदल्न कठिन हुन्छ । तपाईं हामीले देउता ठानेका कति 'महान' नेताहरू कतिवटा पार्टीमा पोइला गइसके? हामीले चैँ के समातेर बसिरहनु पर्ने? 

तैपनि मैले त  पार्टी त्याग्नुस् भनेकै हैन । केवल स्थानीय तहको निर्वाचनलाई पार्टीगत राजनीती नबनाउँ । यो तपाईँको घर अघिको बाटो, वच्चा पढ्ने स्कुल, वर्षा काट्ने पुल, खेती पाल्ने कुलो, पीउने पानी, बीउबिजन, रोजगारी, कर, अस्पताल र भनौँ सिङ्गो जीवनसँग सम्बन्धित छ । त्यसैले राम्रो उम्मेदवार छान्नु भयो भने तपाइँलाई कुनै पाप र श्राप लाग्दैन । बरु नराम्रो नेता छान्नु भयो भने तपाइँको जीवन तपाइँको समाज नर्क बन्छ ।

स्थानीय निर्वाचन जीवनसँग सम्बन्धित भएकोले दर्शन छाँट्ने गफाडी हैन, काँध थाप्ने जोशिलो युवा चाहिन्छ । यस्ता युवाहरू अन्तर्पर्टी सहकार्यमा पनि फराकिलो मन बनाएर समन्वय गर्ने क्षमता राख्छन् । २४ घण्टा खट्न सक्छन् । अदम्य र अकल्पनीय साहास राख्छ्न् । त्यसैले अहिले पार्टी रोज्नु पर्दैन, व्यक्ति रोजौँ । भारतमा ग्राम पञ्चायतको चुनाव निर्दलीय हुन्छ, पार्टीगत हुँदैन । 

राजा हुँदा पृथ्वीनारायण २० वर्षका र महेन्द्र ३५ वर्षका थिए । बीपी ३७ वर्षमा गृहमन्त्री भए । भिमसेन थापा र जंगबहादुर ३१ वर्षमा प्रधान्मन्त्री बने । ३९ वर्षमा मदन भण्डारी माले पार्टीको मुखिया बने । जोसुकैले जेसुकै भने पनि आम नेपालीहरूले सँधै सम्झने नाम यिनै हुन् । युवामा विश्वास गर्न सकिन्छ, युवामा  क्षमता हुन्छ भन्ने देखियो त ! हामी चैँ किन  बुढापाका भन्दा बाहिर निस्कन नसकेको होला ? आफू नेतृत्व चयनमा गल्ती गर्ने, अनि राजनीतिलाई गाली गर्ने ? 

स्थानीय तहमा युवालाई मौका दियो भने सानो भुगोलमा उसको कार्यक्षमताको परीक्षण  हुने भएकोले उसले राम्रो गर्न नसक्दा पनि थोरै क्षतिमा नै ठूलो दुर्घटनाबाट मुलुक बच्यो । कार्यसम्पादन राम्रो देखायो भने उसले माथिल्ला तहहरूका लागि आवश्यक परिपक्वता आर्जन गर्ने मौका पायो । बढुवा हुने प्रशस्त तहहरू र पर्याप्त उमेरले उसलाई अझ बढी मेहनत गर्न उत्प्रेरित गर्ने भयो । यसो भएमा  ग्रासरूटको घनिभुत अनुभवको धरातलबाट राष्ट्रिय राजनीतिमा पुगेका परिपक्व नेताहरूको ठूलो रोस्टरबाट मुलुकले राम्रै नेतृत्व पाउने ग्यारेण्टी बढ्छ । 

यो एक पटकमात्र भए पनि  युवामा विश्वास गरौँ । स्मरण रहोस् - नेपालमा युवा भनेको १६ देखि ४० वर्षको उमेर समूह हो ।

बसेका शिवजीको सबैभन्दा ठूलो मूर्ति

यसै पनि पोखरा प्राकृतिक सुन्दरताको दृष्टिले धर्तीको स्वर्गभन्दा अत्युक्ति नहोला । नेपालीमात्र होईन विश्वका पर्यटकहरुको उच्च रोजाईमा पर्ने गन्तब्य हो पोखरा । त्यसैले पोखरालाई पर्यटकीय नगरीको रुपमामात्र चिन्ने गरिन्छ । तर पुम्दीको शक्तिपिठमा नवनिर्मित शिव मूर्तिले पोखरालाई धार्मिक पर्यटन स्थलको रुपमा समेत चिनाउने भएको छ ।

पोखराको आन्तरिक विमान स्थलबाट करिब १२ किलोमिटर दक्षिण–पश्चिमको पुम्दी शक्तिपिठ रहेको डाँडोको थाप्लोमा करिब २२ रोपनी क्षेत्रफलमा भगवान शिवको पद्मासनमा रहेको ५१ फिट अग्लो शिवको मुर्ति स्थापना गरिएको छ । उक्त मुर्तिलाई सुमेरु पर्वतमा आसिन गराईएको छ । सुमेरु पर्वत विशाल ध्यान भवनको छतमा छ । ध्यान भवन देखि तल विसौँ सटरहरु निर्माण गरिएका छन् । उक्त सटर भागबाट १०८ खुड्किला भएको घुमाउरो सिँढी उक्लिएपछि ध्यान भवन अघिको बगैँचामा पुगिन्छ । यस प्रकार सतहबाट मुर्तिको कुल उचाई १०८ फिट हुन पुग्छ । मुर्तिको अनुहार दक्षिण–पश्चिम तर्फ फर्काईएको छ भने पृष्ठभाग (उत्तर–पूर्व तर्फ एशियाको सबैभन्दा ठूलो मानिने डमरु स्थापना गरिएको छ । त्यसभागबाट हेर्दा ठ्याक्कै माछापुुच्छ्रे हिमालसँग नाक ठोकिएला जस्तै हुन्छ भने पैतला फुस्किएर फेवातामा पो खसिन्छ कि जस्तो पनि देखिन्छ । अलि तल्लो हरियो डाँडोमा सेतो शान्ति स्ुतप र

पूर्वपट्टि आन्तरिक र अन्तर्राष्ट्रिय विमान स्थल प्रष्ट देखिन्छ । या भनौँ सिङ्गो पोखरा घुम्न फुर्सत नहुनेले पुम्दीमा गएर पोखराको स्वाद लिन सक्नेछन् ।

ध्यानभवनको वरीपरि १०८ वटा शिवलिङ्ग स्थापना गरिएको छ । अघिल्लो भागमा विशाल साँढेको बसेको पित्तले प्रतिमा, प्राचिन शक्तिपिठको मन्दिर, गणेशको प्रतिमा, गंगा तलाउ र प्रवेशद्वारमा नै विशाल कलशको प्रतिक स्थापना गरिएको छ ।

तल सिँढीमा टिकट काउण्टर रहेको छ, तर मन्दिर प्रवेशका लागि शुल्क लाग्ने नलाग्ने बारेमा बुझ्न सकिएन ।

२०७९ बैसाख ४ गते उद्घाटन समारोह राखिएको उक्त स्थलको निर्माण कार्य सकिएको छैन । मोटर पार्कबाट करिब ४०० मिटर पैदल उकालो चढ्नु पर्ने बनाईएको छ । त्यहाँ मोनोरेल स्थापना गर्ने योजना रहेको छ । पुम्दीकोट विकास समितिले यहाँ शहिद स्मृति पार्क समेत निर्माण गर्ने योजना रहेको बताईएको छ ।

स्थानीय समाजसेवी चन्द्रकान्त बरालको सकृयतामा निर्मित यस धार्मिक पर्यटकीय स्थलमा पोखराको डेभिस फल (पताले छाँगो) बाट अफरोड मोटर भाडमा लिन सकिन्छ । करिब ४ किमी कच्चि र उकालो सडकबाट यात्रा गर्नु पर्ने भएकोले साना कारहरुलाई केही समस्या पर्न सक्छ । तर चाँडै नै पक्कि सडक बनाउने गरी तयारी रहेको समेत बुझिएको छ । मोटरसाईकल भने सजिलै पुर्‍याएको देखियो ।

समुन्द्र सतहभन्दा झण्डै १५०० मिटर उचाईमा रहेको यस क्षेत्रमा पोखराभन्दा २ डिग्री जति तापक्रम कम रहने बताईएको छ । घुमेर फर्किहाल्नेका लागि चियानास्ताका पसलदेखि आवासीय सुविधा सहितको होटल र लजहरु प्रचुरमात्रमा रहेकोले यात्रुलाई कुनै असुविधा हुने देखिदैन । काठमाडौँका अन्य शहरहरुको तुलनामा सिङ्गो पोखरा नै महङ्गो शहरको रुपमा रहेको हुँदा यात्रुले आर्थिक तयारी पनि बिर्सनु हुँदैन ।

नेपालले रुशलाई धुलो चटाईदिने

अफिसियल कामकाे सिलसिलामा हामी सातआठ जना एक पटक बंगलादेशको कुनै होटलमा बास बसेका थियौँ । खानपिन हुँदै थियो । हाम्रो टिममा जाँडरक्शी खाने त कोही थिएन, तरपनि गफ गर्दा गर्रदै धेरै हल्ला भएछ । पल्लो कोठाको एक अमेरिकीलाई सुत्न डिस्टर्ब भएछ । आएर खुब गाली गर्यो र पुलिसलाई खबर गर्ने धम्की दियो । 

हामी केही बाेलेनाैँ, सरी भन्याैँ । मलाइ भने हाम्रो मानव अधिकार हनन् भएको लागिरह्यो । अर्कालाई डिस्टर्ब गर्नु अपराध हो भन्ने थाहै थिएन । हामी चुपचाप सुत्यौँ । मेरो पहिलो बिदेश भ्रमण थियो । कति नाचगान रमाईलो गर्ने रहर थियो । सबै सपना चकनाचुर भयो । रातभर त्यो अमेरिकनलाई सराप्दै हामी सुत्यौँ ।

बीर गोर्खाली भएर पनि लुत्रुक्क परेर हिँडेकोमा धेरै ग्लानी भयो । हामी त्यो एक्लो 

बिदेशीलाई त्यहीँ  ठीक लगाएर रमाईलो जारी राख्न पनि सक्थ्यौँ । भोलीपल्ट नास्ता गर्दैगर्दा हिजोको लाचारीको समीक्षा गरियो । शिवराम सरले छिमेकीको कर्तब्य, सम्झौता र कुटनीतिको बारेमा बताउनु भयो । केही बेर थप हल्ला गरेको भए पुलिस कार्बाहीमा परिने रहेछ । छिमेकी भनेको सम्झौता र समझदारी पनि रहेछ । अर्काको मर्म र भावनाको कदर गर्नु पर्ने रहेछ ।

अमेरिका र युरोपले बाँकी विश्वलाई दाश र दोस्रो दर्जाको मान्छे ठान्छन् । यिनीहरु चिन, इण्डिया, रुश जस्ता एशियायी देशको बढ्दो शक्तिदेखी आत्तिनु स्वभाविक हो । अफगानस्तान, इराक, भियतनाम वा संसारमा जति पनि अशान्ति हुन्छ, त्यसको पछि यिनीहरु कै हात हुन्छ । हाम्रो देशको परम्परागत आर्थिक संरचना, जातीय सद्भाव, साम्प्रदायिक सहिष्णुता, राष्ट्रिय एकता र समृद्ध संस्कृति सिद्धयाउन विभिन्न नामका आई एन जी ओ, अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग नियोग, विश्व बैंक र एशियाली विकास बैंक जस्ता संस्था, युएनका नामबाट छिरेका अनमिन लगायतका संस्था, युरोपियन युनियन आदि कसरी लागेका छन् र विगत ३० वर्षमा हाम्रो देश कुन अवस्थामा पुग्यो ? छर्लंग छ । संसारमा कुनै ठूलाे महत्व नराख्ने हाम्राे जस्ताे कंगाल मुलुक ध्वस्त बनाउन त उनीहरू यसरी जाल फिँजाउँछन् भने उदयमान शक्ति राष्ट्रलाइ सिध्याउन के मात्र गर्दैनन् हाेला । 

गरेकाे अत्याचार लुकाउन उनीहरुसँग सार्वभौमसत्ता, मानव अधिकार, आतंककारी गतिविधि आदि के के हो के के आकर्षक औजार छन् । त्यसले भएन भने हतियार त छँदैछ ।

एक्लो शक्तिशाली राष्ट्र बन्न सन् १९४९ मा अमेरिकाले केही दम्भी पश्चिमा पुँजीवादी राष्ट्रहरु समेटेर उत्तर एटलांटिक सैनिक गठबन्धन (नाटो) बनायो । यिनीहरुको दादागिरी खुब बढेपछि सन् १९५५ मा सोभियत रुशको अगुवाईमा पूर्वेली र समाजवादी राष्ट्रहरु मिलेर वार्सा प्याक्ट सैनिक गठबन्धन खडा गरियो । वार्सा गठनपछि विश्व प्रष्टरुपमा दुई ध्रुबमा बाँडियो । यसपिछकाे समयलाई शितयुद्धकाल भनिन्छ । विश्व शक्ति सन्तुलन भएकोले सन् १९९१ सम्म विश्वमा नै तुलनात्मक रुपमा शान्ति छायो । यसबाट पश्चिमाहरुको साम्राज्यवादी र मालिकाना स्वार्थमा धक्का पुग्यो । सारा पुँजीवादी शक्ति मिलेर सन् १९९१ मा सोभियत संघ विघटनको षडयन्त्रमा धकेलियो, वार्सा संगठन ध्वस्त पारियो र विश्वमा अमेरिका एकमात्र शक्तिशाली दादा बन्न पुग्यो । सन् २०२२ सम्ममा आईपुग्दा अमेरिकाको उक्साहट र दादागिरीमा भएका नरसंहार र अशान्तिका काण्डहरुको दर्दानाक सूची सबैलाई थाहै छ ।

छिन्नभिन्न भएको रुशमा सन् २००० मा पुटिनको उदय पश्चात पुनः आर्थिक सबलीकरण, शक्ति सञ्चय र सशक्तीकरणका कामहरु भए । अमेरिकालाई साइजमा ल्याउन आणविक हतियार बाहेक अरु कुनै उपाय नै  थिएन । रुशले आणविक हतियारमा खुब विकास गर्यो र संसारको सबैभन्दा ठूलो आणविक शक्ति बन्यो । बिस्तारै अमेरिकालाई आफ्नो दादागिरी नचल्ने भयले छोप्न थाल्यो । इण्डिया, चाईना र रुश नयाँ शक्तिको रुपमा उदाउन थालेको देखेर यी तीनै देशमा अमेरिकाले विभिन्न कार्ड फ्याँक्न थाल्यो । इण्डिया स्वभावतः केही लोभियो । चाईना र रुश मुकाबिला गर्न तम्सिए । चाईनालाई घेर्न अमेरिकाको अगुवाईमा हुवावे काण्डदेखि हंगकंग बिद्रोह, ताईवान उक्साहट, कोरोना आरोप, व्यापार युद्ध आदि चालियो भने चुपचाप बसेको रुशलाई घेर्न पूर्व सोभियत राष्ट्रहरुलाई धमाधम नाटो र युरोपेली युनियनमा सामेल गराएर रुशलाई घेर्न थालियो । सोभियत रुशले बनाईदिएको पूर्वाधार लिएर, पश्चिमाको उक्साहटमा सोभियत रुशबाट छुटिएको युक्रेनले अमेरिका र नाटोको गुलामी गर्न थालेपछि रुशलाई सुरक्षा खतरा बढ्नु स्वभाविक थियो । रुशले त्यसो नगर्न युक्रेन र नाटोलाई बारबार अनुरोध गर्यो । युक्रेन ध्वस्त हुँदा पश्चिमालाई कुनै नोक्शान नै थिएन, तर रुशलाई त्यहाँ नराम्ररी फसाउँन सकिने उनीहरुको ठहर भयो । 

पश्चिमाहरुलाई रुशको सामरिक शक्तिको आँकलन गर्न नजिकको कुनै राष्ट्रलाई रुश विरुद्ध उकासेर युद्ध गर्न लगाउनु पर्ने भयो । यसबाट अमेरिकालाई २ वटा फाईदा हुने थियो । एक रुशसँग डराउनु पर्ने हो होईन ? यसको शक्ति र हातहतियार कति प्रभावकारी छन्, सेना कतिको दक्ष छ? प्रविधि कति विकसित छ ? आदि थाहा पाउन सकिन्थ्यो । दोस्रो, रुशलाई युद्धमा होमिदिन पाएमा उसलाई बदनाम गराउन, नाकाबन्दी लगाउन, उसका सैन्य शक्ति र हतियार सिध्याएर कमजोर बनाउन सकिने थियो । युरोपसँग भौगोलिक निकटता र तुलनात्मकरुपमा रुशको केही शक्तिशाली छिमेकी भएको हुनाले अमेरिकाकोलागि यो षडयन्त्र पुरा गर्न युक्रेनभन्दा राम्रो अर्को देश हुनै सक्दैन थियो । 

तर, युक्रेनका राष्ट्रपति पेट्रो पोरोसेन्कोले छिमेकी रुशको भावना र सुरक्षा संवेदनामा खेल्न चाहेनन् । यसैले अमेरिकाले युक्रेनको राष्ट्रपतिमा एउटा स्वाँठ गिनी पिगको खोजी तीब्र बनायो । 

सन् २०१९ मा युक्रेनमा हिट भएको टिभि सिरियल 'सर्भेन्ट अफ द पिपुल' का हाँस्य कलाकार भोलोदिमिर जिलेन्स्कीलाई अमेरिकाले योग्य पात्र हुने अनुमान गर्यो र कमेडियन पेशा छोडेर एकै पटक युक्रेनको राष्ट्रपतिको उम्मेदवार बनाईयो । फेसबुक, ट्वीटर, ईन्साटाग्राम, व्हाट्स एप, भाईबर आदिजस्ता हजारौँ सामाजिक सञ्जालको अकल्पनीय उपयोग गरि प्रचार प्रसार गरियो । विवादस्पद चुनाव गरेर एकलौटी रुपमा जिलेन्स्कीले राष्ट्रपति पद जिते । जित लगत्तै शर्त अनुरुप उनले अमेरिकाको लागि काम गर्न शुरु गरे । रशियालाई घेर्न नाटो र युरोपियन युनियनसँग साँठगाँठ बढाए, रुशको अनुरोध मानेनन् । यो अवस्थामा रुश लाचार भएर बस्न सक्ने कुरै भएन । 

आज यिनै जिलेन्स्कीको जिद्दीका कारण युक्रेनमा तबाही मच्चिएको छ । रशियन र युक्रेनी एकै जात र भाषा बोल्ने मानिसहरु हुन् । रुशले अक्रमणमा पश्चिमा 'नवनाजिवादी' र जिलेन्स्की शक्तिलाइ मात्र टार्गेट गरेको थियो । त्यत्रो विध्वंश हुँदा पनि सर्वसाधारणलाई बचाएको थियो । तर जनता नमारेकोमा हाँस्य कालाकार जिलेन्स्कीलाई चित्त बुझेन । अहिले उनी सर्वसाधारणलाई युद्धमा होमिन आह्वान गरिरहेका छन्, बम बनाउन सिकाईरहेका छन्, घातक हतियार घरघरमा बाँड्दै हिँडिरहेका छन् । अब ती मानिसहरु रशियन सेनासँग भिड्ने छन्, मारिने छन् र पश्चिमाहरुले रुशलाई आम संहार गरेको भनेर अन्तर्राष्ट्रिय अदालतमा मुद्दा चलाउने बाटो पाउने छन् । जिलेन्स्कीलाई राष्ट्रवादी, सहासी र जिम्मेवार नेता भनेर पश्चिमाहरु अझ बढी ध्वंश मच्चाउन उक्साई रहेका छन् । 

यसैबिचमा युक्रेनलाइ युरोपेली युनियनको सदस्यता दिईयो र चाँडै नाटोको सदस्यता दिईने छ । संयुक्त राष्ट्र संघ नामक एलिट क्लबबाट रुशलाई आतंककारी घोषणा गरिने छ । पश्चिमा ठेक्कामा रहेका विश्वका सर्वोच्च मानिने संस्था, ब्यापारिक गतिविधि र संगठनबाट रुशलाई अलग्याईने छ । जित्ने छ अमेरिकाले, हतियार बेचेर कमाउने छ अमेरिकाले, दुख पाउनेछन् पूर्वी सोभियत देशका जनताहरुले र आखिरमा हार्ने छ युक्रेनले । जिलेन्स्कीले समातेको बाटोको परिणाम हो यो । एउटा खराब शासक भयो भने देश र जनताले कसरी बर्बादी भोग्नु पर्छ भन्ने ज्वलन्त उदाहरण बनेको छ युक्रेन ।

तरपनि रशियाले युक्रेनमाथि गरेको आक्रमण गलत हो । 

सामान्य अवस्थामा बिरालोले मानिसलाई चिर्थोदैन । कोठा थुनेर बिरालो चुट्नेहरुले बिरालोले नंग्राउँदा सहन र बिरालाेले छेरेर फोहोर गरेकाे कोठा सफा गर्न पनि तयार हुनु पर्छ । अहिले रुशको अवस्था त्यही हो । यसको सम्पूर्ण दोषअअमेरिका र पश्चिमा राष्ट्रलाई जान्छ । 

विश्वमा यस्ता धेरै विवादहरु छन् । छिमेकमा नै तिब्बत काण्ड छ, कश्मिर रोग छ, सिक्किम कहाँ गयो ? आफ्नै कालापानी र लिपुलेकको सन्दर्भमा यो सरकारले केही बोल्न सकेको छैन । देश दुखेकाे छैन । तर हाल नबाेल्दा पनि हुने युक्रेनकाे विषयले नेपाली शासकलाइ खुब घाेच्याे ।

एम सी सी काण्डमा अपार अमेरिकी भक्ती प्रदर्शन गरेको नेपालले रुशको विरुद्धमा उभिएर गुलामीको अनौठो मिसाल पेश गरेको छ । असंलग्न पराराष्ट्र नीतिको धज्जी उडाउँदै र छिमेकी चाईना र इण्डियामात्र होईन दक्षिण एशियाका कुनै राष्ट्र नबोलेको अवस्थामा नेपाल सरकारले अमेरिकी भाषामा रुशलाई हतार हतार चेतावनी दिएको छ । मानौँ रुशले युक्रेन माथिको आक्रमण रोकेन भने नेपालले रुशलाई धुलो चटाईदिनेछ ।

यो वक्तव्यलाइ गुलामीको पराकाष्ठ मान्ने कि जिलेन्स्की जस्तै कठपुतलीहरुको बाध्यताको बर्बराहट सम्झने ?

पढ्नै पर्ने किताब Smash & Grab: Annexation of Sikkim - लेखक सुनन्दा के दत्त (सो पुस्तक पढेपछी मेरो निश्कर्ष)

 

१. सिक्किमलाई छ्योग्याल राजवंशले 1642 मा एकीकरण गरी स्वतन्त्र राष्ट्रको रूपमा आजको सिमाना कायम गराउँदा अहिलेको नेपालमा ८० भन्दा बढी र अहिलेको इण्डियामा 600 जति स्वतन्त्र देश थिए । सिक्किम त उमेरले नेपालको बाबू र इण्डियाको हजुरबाबु सरह थियो।

२. त्यसैले चीनमा तिब्बतको बिलय (सन् 1951) भन्दा ईण्डियामा सिक्किमको बिलय ज्यादै घृणासष्पद किन छ भने ऊ कहिल्यै इन्डियाको हिस्सा थिएन, इतिहासमा तिब्बत र चीन भने बेलाबेलामा जोडिदै छुट्टिदै गरेका थिए। तर पनि हाम्रा दुबै छिमेकीको ईतिहास साना मुलुक हडप्ने कलंकबाट पोतिएको छ । कति भरोसा गर्ने, कति सतर्क रहने त्यो खुबीसँग देशको भविष्य जोडिएको छ ।

३. सन् 1947 मा ईण्डिया बृटिश गुलामीबाट मुक्त भयो । त्यसपछि त सिक्किममा एम्बुलेन्स दिने, स्कुल बनाई दिने र छात्रवृत्ती दिने काम थालिहाल्यो इन्डियाले। अनि त्यहाँका नेताहरू बिस्तारै निवेदन बोकेर भारतीय अधिकारीसँग (राजदुतावास?) धाउन थाले ।

४. सैनिक सहायता, चिनबाट असुरक्षा, भुपरिवेष्ठिता, सडक सन्जालको अभाव, कमजोर अर्थतन्त्र देखाएर सन् 1950 मा ईण्डियाले सिक्किमको सुरक्षा जिम्मा लियो ।

५. सन् 1945 मा गठित सिक्किम प्रजा परिषद धराप बनाएर सन् 1962 मा काजी लेन्डुप दोर्जे (काजीसाब)ले सिक्किम नेसनल काङ्रेस नामक राजनीतिक पार्टी खोले र प्रजातान्त्रिक नारा अघि बढाए । तर, राजा नाम्ग्याल र उनको देशलाई संरक्षित देशको रुपमा बचाएर राख्न आफू सन 1964 मा नमरुन्जेलसम्म नेहेरुले मद्दत गरे । नेहेरु मर्ने बित्तिकै काजिको पार्टी मार्फत सिक्किममा राजतन्त्र बिरोधी गणतान्त्रिक आन्दोलन शुरु भयो (गराइयो?) ।

५. सन् 1963 देखि सिक्किमका सन्चार माध्यममा देखिने/नदेखिने गरी विदेशी लगानी बढ्न थालिसकेको थियो । विवाद, भ्रम र काण्ड चर्काएर सिक्किम सरकार कमजोर बनाउने र प्रत्यक्ष वा परोक्षरूपमा ईण्डियाको वफादारी छर्ने काममा पत्रपत्रिका लागे । त्यस समयका समाचार पढ्दा सिक्किम त भ्रष्टाचारको अखडा, संसारको सबभन्दा गरिब मुलुक, राजतन्त्र गरिबीको मुल कारण, प्रजातन्त्र आवश्यक भएको आदि कुराले रङिएका हुन्थे । चिनले उत्तरबाट सिमाना अतिक्रमण गरेकोले सिक्किमको अस्तित्व खतरामा परेको लेख्थे । राष्ट्र प्रमुखलाई संसारको सबै भन्दा कुरूप शासकको रूपमा चिनाइन्थ्यो ।

६. नेहेरू मरेपछी ईन्दिरा गान्धी प्रधानमन्त्री भइन् । अनि ईण्डियासँग सिक्किमको 'रोटीबेटी सम्बन्ध' झन् बलियो हुँदै गयो ।

७. सन् 1970 मा काजिसाबले आफ्नो पार्टीलाई इण्डियाको काङ्रेस पार्टीमा गाभे । यसबाट आम निर्वाचनमा उनले संसदको स्पष्ट बहुमत जिते ।

८. अमेरिकन नेक्सस भएकी बेल्जियम उच्च घरानाकी रानी र रक्सिमा डुब्ने राजा बिरुद्ध छात्रवृत्ती र एम्बुलेन्समा रमाएका अनि ईण्डियासँग रोटीबेटी गाँसिएका नेताले चलाएको आन्दोलनले सन् 1973 अप्रैलमा राजा मिल्कायो र सिक्किम गणतन्त्रात्मक मुलुक बन्यो ।

९. गणतन्त्रवादी-रोटीबेटीका जाज्वल्यमान नेताहरूले चुनाव जिते । सामुन्ने देखिने गरि मुलपदमा मूलबासी लेण्डुप दोर्जेलाई राखेर सरकार बनाए, संसद बन्यो र त्यही संसद्ले जनमतको नाममा सर्वसम्मत निर्णय गरि सिक्किमलाई इण्डियामा गाभ्ने निर्णय गर्‍यो ।

१०. भर्खरै बृटीश गुलामी सकेर फर्किएको 30 वर्ष नपुग्दै ईण्डियाले सन् 1975 अप्रैल 9 का दिन सिक्किमलाई गुलाम बनायो । यसरी दक्षीण एशियाको सबैभन्दा पुरानो स्वतन्त्र देश सिक्किम सन्सारको नक्साबाट बिलायो ।

११. सिक्किमलाई भारतमा बिलय गर्ने निर्णय गर्ने लेण्डुप दोर्जेलाई स्वागत गर्न दिल्ली एयरपोर्टमा ईन्दिरा गान्धी आफैँ फुलामाला लिएर बसेकी थिएन् । रातो कार्पेट विछाईएको थियो र सलामी दिईएको थियो ।

१२. सिक्किम सुम्पिएको पुरस्कारस्वरूप इन्डियाले लेण्डुपलाई सन् 1975 देखि 1979 सम्म मुख्यमन्त्री बनाईदियो ।

१३. त्यसपछी सिक्किम बस्न नसकेका नि:सन्तान लेण्डुप कालिम्पोङ्ग्मा बस्न थाले । सन् 2002 मा पद्मश्रीबाट सम्मानित लेण्डुप सन् 2007 मा 102 वर्षको उमेरमा पश्चिम बङालको एक साधारण अस्पतालमा मर्दा 4 जना मानिसमात्र साथमा थिए ।

१४. विशाल ईण्डियासँग फिस्टे सिक्किमले धेरै भेरैँचो गर्दा र सरोबरी गर्न खोज्दाको परिणाम बुझ्न पनि यो किताब पढनै पर्छ ।

१५. नेपालको १०% जनता इण्डिया गएभने ३० लाख जना हुन्छ । इण्डियाको १०% नेपाल पसे भने १४ करोड जना छिर्छन ।

१६. अहिले पनि इण्डियनले रेमिट्यान्स बढी कमाउने छैटौँ मुलुक नेपाल हो । हामी खाडी जान्छौँ, त्यही मौका छोपी उनिहरू अलिकती सिमाना काटेर नेपाल पस्छन, १० खर्ब लिएर जान्छन् , नागरिकता त उपहार पाउने भैहाले ।

१७. जसरी अहिले यहाँका केही मानिसका आवाजहरु ठ्याक्कै इण्डियन संचारमाध्यमले चौबिस घण्टा देखाउने कुरासँग मिल्छ, जसरी केही नेपाली सन्चार माध्यमले राष्ट्रीय मुद्दालाई विषयान्तर गरि उनीहरूलाई नै सहयोग पुग्ने गरी गोयबल्याउने गर्छन् , यी परिदृश्य 1960 दशकको सिक्किमको अवस्थासँग ठ्याक्क मिल्छ, सिक्किमका पत्रीकाले पनि १९७५ सम्म त्यही गरे ।

१८. तपाईँको फेसबुकवाल धेरैले हेर्छन् । जब देशको कुरा आउँछ, हलुका कुरा नगर्दिनुस, प्लिज । कुनै राजनीतिक पार्टी वा अमुक नेतासँग उठेको रिशलाई बदला लिने ठाउँ होइन राष्ट्रियता । न त यो सस्तो लोकपृयता र सार्वजनिक खपतकोलागि ठेट्ने बेहोरा देखाउने रङ्गमन्च नै हो ।

१९. देश किन चाहिन्छ? सिक्किमले त अब बिर्सियो होला! सन् 1942 देखि 1947 सम्ममा हिटलरले 60 लाख यहुदीको नरसंहार (holocaust) गरेपछि मात्र देश खोज्न थालेका ईजरायललाई देश हुनुको महत्व राम्ररी थाहाछ ।

२०. हिजो इन्डियनलाई सिक्किमको नागरिकता दिने देशका जनता आज इन्डियन नागरिकताको लागि निवेदन हाल्छन् ।

२१. सहमत भए शेयर गरेर व्यापक बनाउँ ।

भगवान राम र बरमझियाकाे पेडा ।

ईतिहास अनुसार पैगम्बर महम्मद आजभन्दा १४४९ वर्ष पहिला (सन् ५७१) हालको साउदी अरबको मक्कामा जन्मनु भएको हो । जिसस क्राइष्ट २०२५ वर्ष पहिला (ई.पू.4-6 वर्ष) हालको ईजरायलको बेथ्लेहममा जन्मनु भयो । भगवान गौतम बुद्ध २६२३ वर्ष अघि (ई.पू. ६२३) हालको नेपालको लुम्बिनिमा जन्मनु भएको हो । ईतिहसमा यी हिजो अस्तिका कुरा हुन् । २ सहश्राब्दी अघि जन्मनु भएका भगवानहरूको ईतिहास र दसी प्रमाण अहिलेसम्म पाइन्छन् ।

संयोगले मध्यपूर्वमा जन्मनु भएका जिसस र महम्मदको जन्मस्थान बारे कहिल्यै विवाद भएन । तर लगभग त्यही एराको लुम्बिनिमा भने विवाद भयो । भगवान बुद्ध जन्मेको ३२३ वर्षपछि सम्राट अशोक लुम्बिनी आए र स्प्ष्टरूपमा भगवान जन्मेको स्थान भनेर स्तम्भ लेखिदिए जुन अहिलेसम्म ज्युँकात्युँ छ । ऐतिहासिक भौतिक प्रमाण हुँदहुँदै पनि यहाँ चै किन विवाद हुनु पर्ने ? यहाँबाट हल्लाको दादागिरी बुझ्न सजिलो हुन्छ ।

भगवान रामको जन्म कहिले भएको भन्नेमा नै अलग अलग अड्कलबाजी भएका छन् । वैदिक गणना अनुसार 50 औँ हजार वर्ष अघि भएको अनुमान गरिन्छ भने वर्णित उपकरण, हतियार, परिवेश आदिका वैज्ञानिक भनिने आधारबाट पनि आजभन्दा ७१३४ वर्ष पहिला (इ.पू. ५११४) भगवान रामको जन्म भएको बताईन्छ ।

प्राचिनकालमा पूर्वी-दक्षीण एशियाको ठूलो भूभाग हिन्दु बाहुल्य थियो । जुनसुकै भुगोलका हिन्दुहरूले पनि मर्यादा पुरुष श्री रामलाई आराध्यदेव नमान्ने कुरै भएन । त्यसैले जहाँ जहाँ हिन्दु पुगे त्यहाँ त्यहाँ रामायणसँग जोडिएका कथा, पात्र, स्थान, शीला, कुण्ड, पर्वत आदि स्थापित गर्दै गए । इन्डोनेसिया अहिले मुस्लिम राज्य हो । तर त्यसबेलाको हिन्दु धर्मको प्रभाव त्यहाँ पनि देख्न सकिन्छ । सिङ्गो रामायण र सो सम्बन्धी अधिकांश भूभाग त्यहाँ भेटन्छ । थाइलैण्ड, श्रीलंका, भारत र नेपालका त गाउँ नै पिच्छे रामायणको झल्को आउँछ ।

त्यो समयमा न त अहिले जस्ता सञ्चार साधन, न यातायात, न लिपी । मानिस सचेत हुने दुइवटा विधि थियो श्रुति (सुनेर) र स्मृति (सम्झेर) । फलत: रामायण सिकाउँदा, सुनाउँदा, सम्झदा, उपमा दिँदा अपभ्रंश हुँदै जानु स्वभाविक हो । त्यसैले जहाँ जहाँ हिन्दु, त्यहाँ त्यहाँ रामयणजन्य स्मृती स्थल, मन्दिर आदि बन्दै गए । हजारौँ वर्षको अभ्यासले ती स्थानहरु साँच्चैका पौराणिक स्थलहरू मानिन थालिए । जहाँ धेरै मानिस, ठूलो आवाज, धेरै हल्लिखल्ली भयो त्यस ठाउँले अर्जिनालिटी कमायो । लुतेलाङ्रा उपस्थिती भएका ठाउँहरूले भर्जिनालिटी समेत गुमाए ।

अहिले अयोध्याको राममन्दिर बन्दै गरेको ठाउँमा सन् १९९२ सम्म मुसलमानहरूको बाबरी मस्जिद थियो । मस्जिदलाई भत्काएर मन्दिर बनाईँदै छ । हिन्दुको मन्दिर भएको प्रमाण जुटाउन त्यहाँ उत्खनन् गर्दा बरु बौद्ध धर्म नजिकका वस्तुहरू पाईए । प्रमाणले त त्यस ठाउँलाई मुस्लिम वा बौद्ध धर्मसँग जोड्छ । प्राचीन अयोध्यापुरी जनाउने कुनै भौतिक प्रमाण त्यहाँ जुट्न सकेको छैन ।

त्यसैले पौराणिक विषयकाे प्रमाणिकता अध्ययन र अनुसन्धानले हुँदैन, यो त मान्यता र हल्लाले हुने कुरा हो । तपाईं जहाँ जे मान्नु हुन्छ गिताले तपाईँलाई स्वतन्त्रता दिएको छ ।

हिजो अस्ति जस्ताे लाग्छ, हुएन साङले (सन् ६२७-६४३) यात्रा वर्णन गरेकाे, त्यसमा उल्लिखित कति स्थानहरूको नाम अहिल्यै मिल्दैन । तर उनले वर्णन गरेको भुगोलको आधारमा यही ठाउँ हो भनी सजिलै पत्ता लगाउन सकिन्छ । रामायण र महाभारतका स्थानहरू पनि वर्णन गरिएका भुगोललाई आधार मानेर खुट्याउने प्रचलन सुरु हुन सक्छ ।

अहिलेसम्म कुनै पनि देशले अर्को वाल्मीकि आश्राम र जनकपुर बताउन/देखाउन सकेको छैन । तर केही वर्ष पछि गोण्डाको छेउछाउमा अर्जिनल प्रशिद्ध वाल्मीकि आश्राम र मुजफ्फरपुरमा खास जनकपुर खडा हुन सक्छ । बरमझियामा असली बुढाको पेडा पत्ता लाउन नसक्ने हाम्रा छोरा नाति "दर्शन गर्न जनकपुर र चितवन हैन गोण्डा र मुजफ्फरपुर जानु पर्छ" भनेर आपसमा लडाइँ गर्नेछन् । याे विवादभन्दा पर बसेर काेही काेही भने नास्तिक हुनेछन् ।

हल्ला सँधै एउटैले एकोहोरो मच्चाई रहने कि आलोपालो गर्ने भन्ने चै अलग्गै कुरा हो । किन भने हिजाे आज हल्लालाइ नै ब्राण्डिङ् भनिन्छ ।

159You, Rajesh Bhattarai, Biju Koirala Khanal and 156 others

29 Comments

12 Shares

Like

Comment

Share