पहाडी भूभागमा दहीबाट मोही निकाल्न र त्यसपछि घिउ झार्न प्रयोग गरिने परम्परागत उपकरणको रुपमा ठेकी मदानिको प्रयोग त प्राय: सबैलाई थाहा हुन्छ । तर त्यही कामामा प्रयोग हुने "टोलुङ्ग" भने नयाँ लाग्न सक्छ । कतैकतै "तोरलुङ" भनिने यसलाई भुटान तिर "तोलुङ", पूर्व २ नम्बर तिर "घ्वाक" वा "घ्वाँग" वा "घ्वाङ", तामाङ्ग शेर्पाले कुनै ठाउँमा "दोङ्ग" वा अन्य थरीथरीका नामले पनि चिनिन्छ । सिक्किम दार्जिलिङ कालेबुङ्गतिर टुलुङ्ग भनिन्छ भने मुस्ताङ्ग, मनाङ, डोल्पा, मुगुका शेर्पाले भोटे चिया बनाउन यस्तै भाँडो प्रयोग गर्छन् जसलाई उनीहरू "जोदुङ्ग" भन्छन्। यो प्रविधि भोटबाट हिमाली पहाडी भेगमा विस्तार भएको देखिन्छ ।
करिब ३ फिट उचाइको बनाइने टोलुङ एउटा अग्लो, माथिदेखि तलसम्म लगभग बराबर गोलाइ भएको, खोक्रो ढुङ्ग्रो (सिलिन्डर) जस्तो हुन्छ। यो सामान्यतया सल्लो, खोटो, देवदार वा अन्य बलियो र टिकाउ स्थानीय काठ वा भालु बाँसको ढुंग्रोबाट बनाइन्छ। यसको भित्री भाग चिल्लो पारिएको हुन्छ। बाहिरी भाग बलियो होस् भनेर ठाउँठाउँमा फलाम वा पित्तलको काम्रोले बेरिएको हुन्छ।
एउटा लामो डण्डाको तल्लो भागमा काठकै गोलाकार चक्का जडान गरिएको हुन्छ। यो चक्का ढुङ्ग्रोको भित्री व्यासभन्दा थोरै सानो हुन्छ ताकि ढुङ्ग्रोभित्र सहजै तल-माथि गर्न सकोस् जसले दहीलाई माथि-तल गर्दा हावा मिसिन र राम्ररी मथिन मद्दत गर्छ । डण्डाको माथिल्लो भाग हातले समात्न मिल्ने गरी बनाइएको हुन्छ।
टोलुङमा दहीबाट मोही र घिउ निकाल्ने प्रक्रिया यसरी गरिन्छ:
१. दही भर्ने: पहिले जमेको बाक्लो दहीलाई टोलुङको खोक्रो ढुङ्ग्रोभित्र भरिन्छ।
२. डन्ठा घुसाउने: त्यसपछि गोलाकार चक्का जोडिएको डन्ठालाई दहीले भरिएको ढुङ्ग्रोभित्र घुसाइन्छ। चक्का ढुङ्ग्रोको पिँधसम्म पुग्छ।
३. दही मथ्ने (ठेल्ने): डन्ठाको माथिल्लो भाग समातेर त्यसलाई लगातार तल-माथि ठेल्ने गरिन्छ। यसरी डन्ठाको टुप्पोमा रहेको गोलाकार चक्काले दहीलाई ढुङ्ग्रोभित्र तीव्र गतिमा माथि-तल, तल-माथि धक्का दिन्छ।
४. घिउ अलग हुने: डन्ठाको चक्काले दहीलाई यसरी ठेल्दै जाँदा दहीमा भएको चिल्लो पदार्थ (घिउ) विस्तारै एकै ठाउँमा जम्मा भएर बाक्लो ढिक्काको रूपमा माथि तैरिन थाल्छ। दहीको पानी जस्तो पातलो भाग (मोही) भने तलै रहन्छ।
५. घिउ निकाल्ने: जम्मा भएको घिउलाई हात वा चम्चाले सावधानीपूर्वक निकालेर छुट्टै भाँडोमा राखिन्छ। यसरी निकालिएको घिउलाई पछि तताएर शुद्ध घिउ बनाइन्छ।
६. मोही निकाल्ने: घिउ निकालिसकेपछि टोलुङमा बाँकी रहेको तरल पदार्थ नै मोही हो, जुन पिउन वा अन्य खानेकुरा बनाउन प्रयोग गरिन्छ।
दहीबाट घिउ निकाल्ने महि बनाउने आमरुपमा प्रयोग गरिने परम्परागत अर्को तरिका ठेकीमा मदानी डुबाएर नेतिले घुमाई दही मथ्ने विधि हो । आजकल मानिसहरूले टोलुङ र ठेकी मदानी बिर्सिसके झैँ लाग्छ। बिजुलीबाट चलाउन मिल्ने मिक्सर र महि पार्ने मेसिन प्रयोग हुन थालेपछि नयाँ पुस्ताले हाम्रा परम्परागत उपकरणहरू देख्न नपाउने अवस्था सिर्जना भएको छ । यसरी बनाइएको मोही र नाउनीमा मिक्सचर ग्राइन्डरको माइक्रोप्लास्टिक, लिड र मेटल भाँडोहरूमा हुने रियाक्सन र टक्सिसीटीको डर हुँदैन । स्वस्थ्य र विशुद्ध प्राकृतिक प्रक्रियाबाट तयार हुने गर्दछ। यसमा कुनै इन्धन, बिजुली र औद्योगिक उत्पादन प्रयोग नहुने भएकोले वातावरण मैत्री छ । यी विविध कारणले गर्दा कुनै समय फेरि हामी त्यही परम्परागत विधिमा फर्कनु श्रेयसकर हुनेछ ।
अहिलेलाई भने विभिन्न ठाउँमा यस्ता विलुप्त हुँदै गएका हाम्रा परम्परागत पहिचानहरूलाई जोगाउन अभियन्ताहरुले म्युजियम र सङ्कलन केन्द्रहरू बनाउन थालेकाछन् । यो एक सकारात्मक कदम हो ।
